مدارس و آمادگی رویارویی با زلزله

در حال حاضر 70 درصد خاک ایران در مسیر خط زلزله یا روی گسل‌های در معرض لرزش و فعال است. آنچه از نقشه‌های زلزله‌شناسی برمی‌آید، آذربایجان بخصوص شهر تبریز، مشهد، خراسان جنوبی، بندرعباس، کرمان، تهران، حاشیه شمال ایران و جنوب غربی کشور از مهم‌ترین نقاط زلزله‌خیز هستند و به طور کلی کمتر از 3 درصد از شهرهای کشور جزو مناطق کم‌خطر محسوب می‌شود.

براساس آمار و اطلاعات موجود، به طور متوسط در هر هفته 2 زلزله با بزرگای کمتر از 4 ریشتر، هر ماه یک زلزله با بزرگای 4 و هر سال 3 زلزله با بزرگای 5 و هر 10 سال یک زلزله با بزرگای 7 یا بیشتر در ایران رخ می‌دهد که گاهی این فاصله زمانی بین رخداد یک زلزله مخرب تا زلزله بعدی دیگر کمتر می‌شود. همه این آمارها به این دلیل مرور شد تا به این نتیجه برسیم خطر زلزله بالقوه در کشور ما وجود دارد و هرچند نمی‌توان از وقوع آن جلوگیری کرد؛ اما می‌توان با تمهیدات ساده و آموزش همگانی از تلفات آن کاست.

مدارس فرسوده در انتظار بودجه مقاوم‌سازی

طی سال‌های اخیر هرچند سازمان نوسازی و تجهیز مدارس کوشیده تا از تعداد مدارس تخریبی، فرسوده و در معرض آسیب بکاهد؛ اما این مدارس همچنان در کشور وجود دارد و اگر زلزله‌ای به وقوع بپیوندد، این مدارس در خطر بیشتری قرار می‌گیرند.

محمدحسین ترابی‌زاده، معاون فنی و نظارت سازمان نوسازی و تجهیز مدارس معتقد است متناسب با اهداف تعریف شده و اعتباراتی که از سوی مجلس به بازسازی و مقاوم‌سازی مدارس اختصاص یافته، آموزش و پرورش به وظیفه سخت‌افزاری خود که همان توجه به مقوله استحکام‌بخشی است، توجه کرده است.

به گفته وی، روند بازسازی و استحکام‌بخشی مدارس یک پروسه زمان‌بر است و نمی‌توان ادعا کرد که در مدت 6 ماه یا یک سال تمام مدارس شهر تهران یا کل کشور بازسازی یا مقاوم‌سازی می‌شود.

براساس این گزارش هرچند آموزش و پرورش در حال حاضر در مرحله مقاوم‌سازی اساسی قرار دارد، اما با همان پژوهشگاه زلزله در حال تدوین قراردادی است تا طرح مقاوم‌سازی مدارس را به صورت جدی و با اتکا بر مطالعات عملیاتی و اجرایی و در مراحل مختلف اجرا کند. ترابی‌زاده از مطالعه زیربنایی و اساسی 3118 مدرسه در کل کشور خبر داده است اما در عین حال می‌گوید: در کل حدود 30 درصد مدارس کل کشور نیازمند مقاوم‌‌سازی هستند. 32 درصد به بازسازی نیازمند یعنی جزو مدارس تخریبی محسوب می‌شوند. به عبارتی حدود 62 درصد مدارس کشور یا باید بازسازی کامل شوند یا مقاوم‌سازی.اما سازمان نوسازی 40 درصد کلاس‌های درس را در کل کشور تخریب و بازسازی کرده است.

اما این تخریب و بازسازی‌ها ادامه نمی‌یابد، مگر این که دولت دیون خود را به مدارس فرسوده و تخریبی که نیازمند بازسازی و بهسازی هستند، ادا کند. ترابی‌زاده در این باره توضیح می‌دهد: براساس مصوبه مجلس، سازمان نوسازی و تجهیز مدارس حدود 5/7 میلیارد تومان از دولت طلبکار بوده که تاکنون 2580 میلیارد یا به عبارتی 34 درصد این رقم پرداخت شده است و اگر بقیه اعتبارات اختصاص نیابد، هیچ کاری نمی‌توان پیش برد. ترابی‌زاده همچنین با توجه به نگرانی برخی خانواده‌ها از تحصیل فرزندانشان در این گونه مدارس از تلاش برای استفاده از ظرفیت‌های دانشگاهی و انعقاد قراردادهایی با دانشگاه‌ها برای استفاده از تجربه مطالعاتی آن در بازسازی مدارس خبر داد.

مانور زلزله، تفریحی یا آموزشی؟

از برگزاری سالانه مانور زلزله در مدارس که می‌کوشد دانش‌آموزان را با زلزله، پیامدهای آن و تصمیم‌های آنی و واکنش سریع در برابر زلزله آماده کند، بیشتر از یک دهه می‌گذرد. در این مانورها غالبا به دانش‌آموزان آموزش می‌دهند که در صورت وقوع زلزله خونسردی خود را حفظ کنند و با اقدامات آموزشی ساده، از لرزش و ریزش ساختمان‌ها، آسیب کمتری ببینند. دور شدن از پنجره‌ها، پناه‌گیری زیر میز و نیمکت‌ها، دوری از سازه‌های فولادی و چوبی و سبدهای بسکتبال و ... از جمله این آموزش‌هاست. اما تکرار هر ساله این گونه مانورها در بسیاری از مدارس باعث شده که جنبه تفریحی و سرگرمی آن بیش از جنبه آموزشی و آگاهی بخشی باشد. بسیاری از دانش‌آموزان مانور زلزله را نه فرصتی برای قرار گرفتن در معرض نمایشی خطر و آگاهی از اقدامات مفید در لحظه خطر، که راهی برای خروج از کلاس و تعطیلی چند ساعته مدرسه می‌دانند. در این مانورها متاسفانه کمتر به بحث آموزش مربیان، معلمان و حتی آموزش والدین، شناسایی نقاط ناامن مدارس یا حتی مناطق پرخطر اطراف مدارس، نحوه ارتباط با مراکز امدادی و انتظامی و چگونگی خروج افراد زیر آوارمانده توجه می‌شود.

علیرضا سعیدی، دبیر جمعیت کاهش خطرات زلزله در ایران با عنوان دستورالعمل اجرایی مانور سراسری زلزله و ایمنی مدارس، به نکاتی اشاره می‌کند که باید در آموزش مدیران، معلمان، دانش‌آموزان و حتی اولیا مدنظر قرار گیرد.

سعیدی در مقاله‌ای با عنوان «شبیه‌سازی زلزله در مدارس» برخی نکات مهم در پیشگیری از تلفات زلزله در مدارس را مورد توجه قرار می‌‌دهد از جمله این که به مدیران مدارس توصیه می‌کند برای پیش از مانور زلزله برنامه داشته باشند، نقاط امن را به کمک اولیای دانش‌آموزان مشخص و با رنگ سبز برای نقاط ایمن و رنگ قرمز برای نقاط خطر‌ساز در تمام قسمت‌های مدارس بخصوص در راهروها و حیاط مدرسه علامت‌گذاری کنند.

چاه‌های فاضلاب در حیاط مدرسه یا در مسیر حرکت دانش‌آموزان برای خروج از کلاس‌های درس تا حیاط مدرسه از جمله نقاط پرخطر هنگام زلزله هستند که باید با دایره‌ای به مرکز چاه و شعاع حداقل سه متر مشخص شود.

یکی از مکان‌های خطرناک در هر مدرسه‌ای دیوار محوطه مدرسه است. خیلی وقت‌ها این دیوارها پس از زلزله فرو می‌ریزند بخصوص اگر کهنه و فرسوده باشند، به دانش‌آموزان آموزش دهیم تا در کنار این دیوارها پناه نگیرند.

در کلاس‌های درس با حداقل فاصله یک و نیم متر از پنجره، میز و نیمکت دانش‌آموزان چیده شود. این فاصله را با رنگ قرمز علامتگذاری کنیم، استفاده از شیشه‌های نشکن یا چسباندن نوار چسب‌های شفاف به شیشه‌ها منجر می‌شود تا از ریزش شیشه و ایجاد خطر هنگام زلزله پیشگیری شود. گاهی هنگام وقوع زلزله، پیش از تخریب دیوار و سقف مدارس،‌ فرو ریختن کمدها، بوفه، کتابخانه، ‌تابلوهای عکس و تخته‌های ‌سیاه و سفید منجر به آسیب‌دیدن جدی دانش‌آموزان می‌شود. به همین سبب بستن و مهار آنها با بست‌های مناسب از خطرات احتمالی جلوگیری خواهد کرد. همچنین توصیه می‌شود علاوه بر نصب کپسول‌های آتش‌نشانی در هر کلاس، نحوه استفاده آن به معلمان و دانش‌آموزان آموزش داده شود. کودکان و نوجوانان باید بیاموزند که چطور در زمان بروز حریق یا زلزله از میان موانع عبور کنند و با شناسایی مسیرهای امن از خطر دور شوند. همچنین لازم است مسوولان مدرسه آلبوم عکسی از دانش‌آموزان با مشخصات و آدرس دقیق آنان تهیه کنند و آن را در محل امنی قرار دهند تا در صورت هر اتفاقی، نیروهای امداد به شناسایی قربانیان و مصدومان بپردازند.

از سوی دیگر، ذخیره آب و مواد غذایی برای مدت 3 روز در انبار هر مدرسه‌ای و در منابع فایبرگلاس دو هزار لیتری ضروری است.

آموزش مقابله با زلزله؛ مداوم و مستمر

با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران و قرار داشتن در مسیر گسل‌های فعال، ایران باید همواره برای این حادثه آماده باشد، به همان میزان که سازمان نوسازی و تجهیز مدارس مدعی است مدارس تازه‌تاسیس را ضد زلزله می‌سازد، آموزش مداوم و مستمر مقابله با پیامدها و راه‌های کاهش تلفات و خسارات اهمیت زیادی دارد.

بنابراین کارشناسان توصیه می‌کنند نقشه مدارس را به دانش‌آموزان یاد بدهید تا راه‌های خروجی و محل قرارگیری شیرهای آب و گاز و کنتور برق را بدانند. دانش‌آموزان باید از محل قرارگیری جعبه کمک‌های اولیه نیز آگاه باشند و بالاخره از همه مهمتر آموزش حفظ خونسردی و آمادگی روانی رویارویی با لحظه زلزله است که می‌تواند با آموزش‌های مداوم پیگیری شود.

کتایون مصری