دستانی که می‌خوانند

براساس تعاریف جهانی، نابینایی عبارت است از کاهش بینایی به حدی که مانع اشتغال فرد با اتکای خود می‌شود یا فرد را برای زندگی، وابسته به دیگران یا وسایل کمکی کند. نابینایی بر اثر بعضی بیماری‌ها در انسان پدیدار می‌شود.

براساس آمار سازمان بهداشت جهانی،در حال حاضر 161 میلیون نفراز جمعیت جهان دچار اختلالات بینایی هستند که از این تعداد 124 میلیون نفر را افراد کم‌بینا و37‌‌میلیون نفررانابینایان تشکیل می‌دهندکه یک میلیون و 400‌هزار نفر از این نابینایان، کودکان زیر 15 سال هستندو 80 درصدآنان نیز بالای 50 سال دارند.

همچنین در هر 5 ثانیه یک نفر و در هر دقیقه نیز یک کودک در جهان‌نابینا می‌شود؛ بنابراین برای پیشگیری، درمان و کنترل معلولیت نابینایی یکی از اولویت‌های نظام بهداشت و درمان در هر کشور است.

در ایران

آمار دقیقی از تعداد نابینایان در کشور وجود ندارد؛ اما اگر مبنا را بر آمارهای جهانی بگذاریم براساس درصدهای جهانی پیش‌بینی می‌شود در ایران بیش از 400 هزار نفر نابینا و کم‌بینا وجود داشته باشد.

آمارهای سازمان بهزیستی گویای آن است که تعداد نابینایان شناسایی شده در کشور حدود 76 هزار نفر است. در حال حاضر بهزیستی با امکانات و اعتباری که در اختیار دارد تنهاتوانسته حدود 34 هزار نابینا و کم‌بینا را تحت پوشش قرار دهد و به آنان خدمات وسایل کمک توانبخشی مانندعصا، آموزش جهت‌یابی، لوح و قلم و... ارائه کند.

بر این اساس می‌توان برآورد کرد نابینایانتحت پوشش بهزیستی 50 درصد نابینایان شناسایی شده و 12 درصد کل نابینایان کشور را تشکیل می‌دهند.

اشتغال، مهم‌ترین مشکل نابینایان

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، اولین قدم عملی در اشتغال نابینایان، مصوبه شورای انقلاب اسلامی در بهمن‌ماه 1358 بود که در آن استخدام نابینایان برای 16‌رشته شغلی مجاز شد و در اولویت قرار گرفت، اما این مصوبه کمک چندانی به آنها نکرد تا این که در قانون جامع حمایت از حقوق معلولان مساله اشتغال نابینایان نیز در نظر گرفته شده است، به طوری که دستگاه‌ها موظف شده‌اند 3‌درصد از معلولان کشور را جذب و استخدام کنند و همچنین 60 درصد از ظرفیت اپراتور دستگاه‌های تلفن را در ارگان‌های دولتی نابینایان تشکیل دهند، اما وقتی یک‌دهم اعتبارات مورد نیاز برای اجرایی کردن مواد این قانون اختصاص یافته است، در عمل امکان اجرایی شدن این قانون فراهم نیست.

مسلم است اشتغال نابینایان تنها به این معنا نیست که آنها در اداره‌ای مشغول کار شوند، بلکه ممکن است زمینه اشتغال آنها از طریق ارائه وام حمایت از کارفرمایان و همچنین بخش خصوصی صورت پذیرد. این مساله هم نیازمند حمایت‌های جدی دولت است که تا به حال رخ نداده است؛ البته در کشوری که اشتغال معضل عمده جوانان محسوب می‌شود باید انتظار داشت کسانی که از نواقص جسمی یا کمبودهایی برخوردار باشند وضعیتی به مراتب بدتر خواهند داشت و همین، مشکل این قشر را دوچندان می‌کند.

از سوی دیگر در مورد اشتغال نابینایان باید توجه داشت که برخی از این افراد در بزرگسالی و بر اثر حادثه، با داشتن شغل و حرفه، بینایی خود را از دست داده و ناگزیر شغل خود را رها کرده‌اند، بنابراین برای دستیابی به شغل جدید به آموزش‌های خاصی نیاز دارند، اما نیاز به اشتغال نابینایی که معلولیت آنان به زمان تولد یا اندکی پس از آن مربوط و از ابتدا براساس محدودیت بینایی آنان پایه‌گذاری می‌شود بسیار سخت‌تر است. روشن است که با دریافت آموزش‌های لازم، دستیابی به اشتغال برای افرادی که مقداری حافظه دیداری دارند بسیار ساده‌تر است، اما ورود به بازار کار برای نابینایان مادرزاد با پیچیدگی‌های بیشتری همراه خواهد بود که نیاز به توجه و برنامه‌ریزی بسیار دقیقی دارد.

فناوری اطلاعات و نابینایان

امروزه پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه نرم‌افزار و سخت‌افزار شده است و متخصصان و صنعتگران ابزارها و امکانات ویژه‌ای را طراحی کرده‌اند تا نابینایان بتوانند به فناوری اطلاعات و ارتباطات دسترسی داشته باشند و برای بهره‌گیری از این پیشرفت‌های فناوری دولت‌ها و نهادهای مدنی حمایت‌های خوبی انجام می‌دهند.

همچنین در اجلاس سران جامعه اطلاعاتی ژنو (2003) و تونس (2005) برای ایجاد دسترسی و بهره‌مندی برابر معلولان به اطلاعات در اعلامیه و برنامه اقدام‌بندی‌ها و پیشنهادهایی در مورد به‌کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات برای نابینایان در تمام مراحل تحصیلی، آموزش و توسعه منابع انسانی، استفاده از مزایای اجتماعی، افزایش فرصت‌های شغلی و انتشار نرم افزارها به زبان محلی مطرح شده است.

دسترسی به رایانه مزایای بیشتری را برای نابینایان نسبت به افرد بهره‌مند از نعمت بینایی فراهم می‌کند، چراکه ابزارهای کمکی رایانه همانند چشم برای ایشان خواهد بود. خوشبختانه از حدود 10 سال پیش شرکت‌ها و مراکزی نیز در ایران شروع به فعالیت در این زمینه کرده‌اند و به پیشرفت‌هایی درخصوص نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و استفاده از فناوری اطلاعات برای دسترسی بهتر نابینایان به اطلاعات، کتاب‌ها، دانشگاه‌ها و... دست پیدا کرده‌اند. با توجه به امکانات تولید تجهیزات در داخل کشور امید است با حمایت بیشتر بتوانند تسهیلاتی را برای روشندلان فراهم آورند و تمام روشندلان کشور بتوانند از این امکانات بهره‌مند شوند.

اراده در برابر چشم

جهانگشایان و پادشاهان قدیمی برای آن که از دست رقبای خود راحت شوند آنها را می‌کشتند. گاهی که می‌خواستند او بیشتر زجر بکشد یا به دلیلی او را نکشند رقیب بیچاره را نابینا می‌کردند، زیرا از نظر آنها از دست دادن چشم پایان همه چیز بود و فرد نابینا دیگر توان مبارزه با هیچ چیزی را نخواهد داشت، اما اراده آهنین نابینایان در طول تاریخ نشان داده است بدون چشم نیز می‌توان موفق بود. لویی بریل، رودکی، هومر، طه حسین، خورخه بورخس، شوریده شیرازی، غلامحسین بنان، ابن سعدان، ابن حناط، ابوالعلاء معری، جان میلتون، محمد خزائلی اراکی، آنما سفلید سولیوان و... تنها تعدادی از فهرست بلندبالای نابینایانی است که با قدرت اراده از بینایان هم عصر خود پیشی گرفته بودند.

دستانی که می‌خوانند

نخستین ابتکار در به‌کارگیری نوشته‌های برجسته نابینایان در قرن چهاردهم میلادی در ایران آغاز شد و 400 سال پس از آن والنین هوی فرانسوی، اولین مدرسه نابینایان را در پاریس تاسیس کرد که در آن کلماتی بسیار ساده و ابتدایی با حروف برجسته روی کاغذ چاپ و به نابینایان آموزش داده می‌شد. آنان با این روش تنها قادر به خواندن بودند بدون آن که بتوانند بنویسند.

با وجود این تقریبا تا 150 سال پیش به نظر غیرممکن می‌رسید که روزی نابینایان نیز همانند دیگران قادر به خواندن و نوشتن باشند، اما لویی بریل که در زمان حیات خود از نعمت بینایی محروم شد دست به ابتکاری زد که بعدها به نام خود وی به ثبت رسید.

بریل روشی را ابداع کرد که براساس آن 6 نقطه در 2 ستون موازی روی 3 خط افقی بیانگر 63 حرف، عدد و علامت بودند و تاکنون تمام زبان‌های شناخته شده‌ در دنیا توانسته‌اند این روش را در زبان خود اجرا کنند.

بریل در 11 سالگی در پی آشنایی با یک افسر ارتش به نام نیکلاس ماری، اولین گام را برای ابداع روش خود برداشت و در 16 سالگی موفق به ابداع زبان شش نقطه‌ای خود شد، اما بدون این که اوج موفقیت خود را لمس کند در 43 سالگی بر اثر بیماری سل درگذشت.

پس از مرگ بریل 4 مرد نابینا به رهبری دکتر توماس آرمیتاژ بر اهمیت این اختراع وقوف یافتند و انجمنی ایجاد کردند که سرانجام به موسسه ملی سلطنتی نابینایان بدل شد. در نهایت، 50 سال قبل خدمات لویی بریل در فرانسه مورد شناسایی رسمی قرار گرفت.

ابتکار بریل نه‌تنها نابینایان را قادر به خواندن و نوشتن کردبلکه حتی عده‌ای از آنان را به کسب مدارج عالی تحصیلی، علمی و نیز به موقعیت‌های شغلی بالا رساند؛ کمکی که زندگی نابینایان را دگرگون و امید به موفقیت را در آنان دوچندان کرد.

عوامل نابینایی

نابینایی دلایل مختلفی دارد. برخی به دلیل مادرزادی و برخی نیز به دلیل بیماری دچار این اختلال می‌شوند.

شاید کمی عجیب باشد، اما عیوب انکساری چشم، اولین عامل اصلی نابینایی در جهان است. حدود 124‌میلیون نفر در دنیا از دید کم رنج می‌برند و میلیون‌ها مورد از نابینایی‌های موجود، ناشی از عیوب انکساری اصلاح‌نشده است. برنامه جهانی بینایی 2020 در برنامه‌ریزی جهت نحوه برخورد با عیوب انکساری و دید کم کمک خواهد کرد و در کمک به کودکان مبتلا به آسیب بینایی برای کسب تحصیل و بالغان در جهت ارتقای کیفیت زندگی، موثر است.

آب سیاه، دومین عامل اصلی نابینایی در جهان است و میلیون‌ها نفر در سال بر اثر ابتلا به این بیماری مهلک در تاریکی فرو می‌روند. نتایج تحقیقات نشان داد تا سال 2010 بیش از 8 میلیون نفر از مردم آسیا در صورت تحت درمان قرار نگرفتن به دلیل ابتلا به آب سیاه، بینایی خود را از دست خواهند داد..گلوکوم یا آب سیاه، بیماری‌ای است که می‌تواند سبب آسیب عصب بینایی و در نتیجه کوری شود. این بیماری در آغاز هیچ علامتی ندارد، ولی می‌تواند در طول چند سال، سبب کاهش بینایی و در نهایت کوری شود. درمان زودرس می‌تواند مانع پیشرفت بیماری و کاهش دید بیمار گردد. با معاینات دوره‌ای می‌توان تا حد زیادی جلوی بروز این بیماری را گرفت.

تنبلی چشم پس از عیوب انکساری و آب مروارید، سومین علت شایع کاهش بینایی است. تنبلی چشم یا آمبلیوپی نوعی اختلال بینایی است که ممکن است پس از دفع هرگونه عیب ارگانیک در چشم وجود داشته باشد. یعنی در این اختلال، ظاهر چشم اغلب سالم به نظر برسد، اما این بیماری طوری است که به آرامی و بتدریج به وجود می‌آید و اگر درمان نشود، به نابینایی فرد منجر می‌گردد. در حالی که با تشخیص و درمان بموقع براحتی و به طور کامل برطرف خواهد شد. کارشناسان معتقدند چنانچه اختلالات نابینایی در سنین قبل از 6 سالگی تشخیص داده شود و زمینه درمان آن فراهم آید، کمک بسیار موثری در کنترل و پیشگیری از نابینایی در سنین بزرگسالی خواهد بود. یکی از دلایل بسیار شایع نابینایی در دنیا، آب مروارید است که به آسانی، با هزینه مناسب و با جراحی قابل درمان است. حدود 50 درصد افراد نابینای جهان از بیماری آب مروارید (کاتاراکت) رنج می‌برند. آب مروارید کدر شدن عدسی چشم است. اقداماتی ساده مانند استفاده از عینک آفتابی و کلاه لبه‌دار برای جلوگیری از رسیدن اشعه ماوراء بنفش به چشم می‌تواند بروز آب مروارید را به تاخیر بیندازد.

بیماری قند خون یکی از شایع‌ترین علل نابینایی در جهان است. احتمال بروز کوری در مبتلایان به دیابت 25 برابر افراد عادی است. درگیری چشم بر اثر دیابت یا به زبان پزشکان رتینوپاتی دیابتی یکی از 4 علت شایع نابینایی است که گروه سنی 20 تا 60 سال را شامل می‌شود. در بیشتر موارد دیابت، عوارض چشمی بدون این‌که دارای علایمی باشد، توسعه و گسترش می‌یابد و تا زمانی که عارضه چشمی به مراحل پیشرفته نرسد، تغییر در قدرت بینایی به وجود نمی‌آید. به همین دلیل ضرورت دارد بیماران دیابتی به طور منظم برای معاینه به چشم پزشک مراجعه کنند. حادثه و انفجار، 2 عامل دیگر برای نابینا شدن است. در کشورهای در حال توسعه اغلب بیماری‌های عفونی علت کوری هستند.

دلیل نابینایی در کشور ما از حالت جهان سوم که بیشتر بیماری‌های عفونی است، خارج شده و هر روز به آمار کشورهای صنعتی که بیماری‌های چشمی شبکیه در بالغان است، نزدیک‌تر می‌شود، ولی در حال حاضر، ژنتیک و در راس آن بیماری‌های شبکیه ژنتیک در اطفال بالاترین آمار مربوط به نابینایی است. مشکلات ژنتیک که در راس آنها بیماری‌های شبکیه قرار دارد، عمدتا بر اثر ازدواج‌های فامیلی به وجود می‌آیند.

علی اخوان بهبهانی