تلویزیون پهلوی را رسوا کرد

دراین مسیر تا امروز، مستندها، برنامه‌های ترکیبی، مناظره‌ها وانواع دیگر قالب‌های رسانه‌ای تولید و از رادیو و تلویزیون پخش شده‌اند که هدف‌شان روشن‌کردن اذهان عمومی به‌ویژه نسل‌های جوان ــ که هیچ تجربه‌ زیسته‌ای از دوران پهلوی ندارند ــ و یادآوری واقعیت‌های تلخ آن دوره از تاریخ ایران‌است.
در ادامه گزارش، با احمد شفیعی، مستندساز و کارگردان یکی از آثار اخیر در حوزه افشای واقعیت‌های دوران پهلوی، به گفت‌وگو نشستیم و ضمن مرور برخی از این تولیدات رسانه‌ای، درباره ضرورت تداوم ساخت و پخش چنین برنامه‌هایی در تمام طول سال ــ و نه صرفا در مناسبت‌های خاص ــ بحث و تبادل نظر کردیم.

نگاه وارونه به «تمدن بزرگ»
یکی از آثار در این زمینه، مستند «تمدن بزرگ» به کارگردانی میثم پوررشیدی است که از شبکه مستند پخش شد. این اثر شش برگ از حکومت پهلوی دوم شامل انقلاب سفید، اصلاحات ارضی، جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی (فرهنگ)، نفت، تجهیزات نظامی و تشکیل حزب رستاخیز را مورد واکاوی قرار داده است. اما چرا نام مستند، تمدن بزرگ است؟ این اسم برگرفته از عنوان کتابی نوشته محمدرضا پهلوی است که بهمن سال ۱۳۵۶ منتشر شد. کتاب مذکور بنا داشت پیشرفت‌های جاری و برنامه‌های آینده ایران بر مبنای پیشرفت حاصل‌شده را به مردم اعلام کند. تمدن بزرگ، آمار و ارقامی از فروش نفت، موفقیت و جایگاه حزب رستاخیز در آن زمان و ... ارائه می‌دهد که با تحلیل‌ها و بررسی‌های این مستند مشخص می‌شود هیچ‌کدام از آنها محقق نشده‌اند. 
به گفته این کارگردان، مستند با ارائه اسناد و مدارک معتبر نشان می‌دهد که آمار بالای فروش نفت در آن سال‌ها نه‌تنها دستاورد و افتخاری برای کشور نبود، بلکه یکی از عوامل اصلی ایجاد تورم شدید و مشکلات اقتصادی به شمار می‌رفت.
   
زندگی «در برابر طوفان» 
مجموعه مستند «در برابر طوفان» به کارگردانی مهدی نقویان یکی دیگر از این مجموعه‌هاست که با روایت تاریخ سیاسی واجتماعی پهلوی دوم اززمان پادشاهی محمدرضا پهلوی تاانقلاب اسلامی مخاطبان را باخودهمراه می‌کند.صداها و تصاویر دیده‌نشده از تاریخ معاصر کشور در این اثر به نمایش گذاشته شده است. این مجموعه مستند ۱۰قسمتی با موضوعاتی نظیر عوامل انقراض قاجار و به‌قدرت‌رسیدن رضاشاه، قدرت‌گرفتن محمدرضا پهلوی، حوادث سال‌های ۱۳۳۱ تا ۱۳۳۷، آغاز درگیری‌های شاه با روحانیت، تاج‌گذاری محمدرضا پهلوی و برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ساله، وقایع اجتماعی و سیاسی ایران و شروع حزب رستاخیز و خیزش‌های مردمی در سراسر ایران، تظاهرات مردم، قیام خونین ۱۷شهریور و خروج شاه از کشور، روایتی از رویارویی مردم به رهبری امام‌خمینی(ره) با باقیمانده نظام شاهنشاهی در دی و بهمن ۱۳۵۷ و ورود امام به ایران و تعیین دولت موقت و سقوط رژیم پهلوی روی آنتن شبکه مستند رفت. 
   
مناظره درباره ایران «قبل انقلاب»
برنامه ترکیبی «قبل انقلاب» یکی از آثاری است که بامحورسرگذشت ایران دردوره پهلوی اول سال۱۳۹۹روی آنتن شبکه مستند سیما رفت. در این برنامه بهروز افخمی، چهره سرشناس سینما و تلویزیون و نماینده مردم در مجلس ششم شورای اسلامی اجرای مناظره‌هایی را برعهده داشت که درباره رضاشاه و در موضوعات ارتش، ارتباط دولت‌های خارجی در به‌قدرت‌رسیدن رضاشاه، مذهب، تصرف زمین‌ها و ... انجام می‌شد. یکی ازقسمت‌های این برنامه باحضور صادق زیباکلام و خسرو معتضد و بحث چالشی که میان آنان درگرفت، حسابی سروصدا کرد و در فضای مجازی همچنان دیده می‌شود. 
   
خداحافظی با «استان چهاردهم» 
یکی از آثار تلویزیونی که می‌توان آن را با پرداختن به ماجرای جدایی بحرین از کشورمان در مقابله با تطهیر پهلوی موفق دانست،«استان چهاردهم» به نویسندگی و کارگردانی محسن کریمیان و باگویندگی زنده‌یاد ناصر طهماسب است.این اثرکه ازشبکه مستندروی‌آنتن رفت،به تاریخچه جداسازی بحرین از ایران درزمان زمامداری محمدرضا پهلوی اختصاص داشت. 
مستند «داستان یک جدایی» روایت یکی از سیاه‌ترین نقاط کارنامه پهلوی است که در گفت‌وگو با افراد درگیر این ماجرا ساخته شد‌. این مستند با محوریت جدایی بحرین به‌عنوان استان چهاردهم از خاک ایران در زمان پهلوی دوم در سازمان هنری رسانه‌ای اوج، به تهیه‌کنندگی و کارگردانی احمد شفیعی و نویسندگی مصطفی شوقی و ابوذر کریمی تولید و از آنتن تلویزیون پخش شد. در توضیح این مستند آمده که ۲۴ اردیبهشت‌ماه ۱۳۴۹ نمایندگان مجلس شورای ملی در دوره محمدرضا شاه پس از استماع گزارش نمایندگان سازمان ملل، به جدا شدن بحرین از ایران رأی دادند و این جزیره نفت‌خیز و استراتژیک که از قبل دوران اسلامی تحت حاکمیت ایران بود از کشور ما منفک شد و حاکمیت چندصدساله ایران بر استان چهاردهم آن زمان پایان پذیرفت.
   
روایتی از «ارثیه پدری»
مستند آرشیوی ارثیه پدری محصول سال ۱۳۹۶ سازمان سینمایی سوره به نویسندگی مهدی فیاضی‌کیا و کارگردانی و تهیه‌کنندگی مهدی نقویان به زندگی و سرنوشت محمدرضا پهلوی می‌پردازد. این اثر در برنامه «به اضافه مستند» با اجرای علی‌صدری‌نیا از شبکه مستند روی آنتن رفت. روایت از تاج‌گذاری محمدرضا در سال ۱۳۴۶ آغاز می‌شود و تا زمان مرگ او در مصر (سال۱۳۵۹) ادامه دارد. مستند در ۱۵ سکانس روایت می‌شود؛ هر سکانس به یکی از رویدادهای مهم دوران پهلوی دوم اختصاص دارد و عنوان آن، نام یکی از فیلم‌های معروف همان دوره است که به‌طور دقیق با محتوای سکانس هم‌خوانی دارد. 
   
قصه «بی‌دربار»
مهدی نقویان مستند دیگری با عنوان «بی‌دربار» ساخته که سال ۱۴۰۰ روانه آنتن شبکه یک سیما شد. این مستند پژوهشی نگاهی به مصاحبه‌هایی می‌پردازد که سران رژیم پهلوی با دانشگاه هاروارد انجام داده‌اند. بی‌دربار را می‌توان پاسخی به تطهیری که طی یک دهه از سوی رسانه‌های بیگانه نسبت به دربار محمدرضا‌شاه پهلوی صورت گرفته است  دانست.
   
قاب‌های دیگر
در این سال‌ها همواره برنامه‌هایی به‌صورت کامل یا در برخی بخش‌ها و قسمت‌های خود هم‌راستا با محور ذکر شده روی آنتن رفتند. برای نمونه برنامه‌هایی نظیر گفت‌وگوی خبری، پاورقی، زمانه، دی‌بی‌سی و... هرکدام به زبانی و در قالبی متفاوت به روشنگری درباره خط‌مشی پهلوی در گذشته و بازماندگان آنان در امروز پرداخته‌اند. 
   
تاریخ به‌ مثابه درس عبرت
در میان مستندسازانی که تا امروز اثری درباره دوران پهلوی ساختند و به نوعی در مسیر مقابله با جریان ارتجاع قدم برداشتند، با احمد شفیعی، تهیه‌کننده و مستندساز درباره لزوم استفاده از قالب‌های جذاب برای طرح موضوع‌های تاریخی، استمرار تولید و پخش این آثار و عمیق شدن در این موضوعات گپ زدیم. 
کارگردان مستند «داستان یک جدایی» درباره پرداخت رسانه‌ای به تاریخ گفت: بررسی تجربه گذشتگان به‌خاطر تکرار، اهمیت بسیاری دارد. یکی از بهترین قالب‌های رسانه‌ای که می‌تواند به این موضوع بپردازد، فیلم مستند است، قالبی جذاب و قابل اعتنا که ارجاع به آن سهولت دارد. در این سال‌ها تلویزیون و سازمان‌های فرهنگی اقبال و رویکرد خوبی به این موضوعات داشتند؛ به‌ویژه سازمان اوج که متولی مستند داستان یک جدایی بود.  وی درباره اثر خود توضیح داد: سعی کردیم در این مستند سراغ آدم‌های درجه یک پرونده جدایی بحرین از ایران برویم. برای دسترسی به آرشیو و اسناد، تحقیق و بعضی از مصاحبه‌شونده‌ها در خارج از کشور خیلی وقت گذاشتیم و حدود شش سال‌ (۱۳۹۰ تا ۱۳۹۶) از زمانی که کار را آغاز کردیم تا پایان، طول کشید؛ به همین خاطر تا پایان کار یکی از مصاحبه‌شونده‌ها درگذشت و یکی دیگر نیز به‌واسطه کهولت سن حافظه خود را از دست داد. با این حال حرف‌های ارزشمندی درباره آن دوران در مستند ثبت شد. امیدوارم انگیزه‌ای باشد که افراد دیگر به حرف‌های این مستند رجوع کنند و از دل آن نکات مهمی را بیرون بیاورند. 
   
فقط دهه فجر به این موضوع نپردازیم 
پخش برنامه‌هایی با این محوریت در قالب‌های متنوع، معمولا در دهه فجر به اوج خود می‌رسد اما شفیعی باور دارد که این جریان باید در طول سال مداومت داشته باشد. او عنوان کرد: پخش یک‌بار یا مناسبتی این آثار مثل خام‌فروشی نفت است. مستندهای پژوهشی و پرونده‌ای آن‌قدر مطلب دارند که باید مدام پخش شوند و حتی درباره آنها میزگرد تشکیل داد. مصاحبه‌هایی به این شکل می‌توانند مورد استفاده علاقه‌مندان به تاریخ و دانشجویان قرار گیرند. خوب است به‌عنوان دورچین این مستندها، در تلویزیون برنامه‌های انتقادی یا مناظره‌هایی هم برگزار شود و بتواند مخاطبان را بیشتر با تجربه تاریخی مطرح‌شده آشنا و نزدیک کند. 
شفیعی افزود: برای مثال از مستند داستان یک جدایی، نسخه‌ای دو قسمتی و یک نسخه تک‌قسمتی بلند تولید شده است. خیلی از مطالب را به‌خاطر حفظ ریتم مستند و جذابیت آن خلاصه کردیم اما کارشناسان می‌توانند درباره هر بخش و اتفاقاتی که در آن برهه زمانی افتاده و مسائل و تجربه‌های کشور بحث کنند. این‌که اثری یک‌بار در دهه فجر پخش شود و ما گمان کنیم روایت صحیح به‌دست مخاطبان رسیده اصلا درست نیست. باید کار را پیگیری کنیم. مخصوصا با تبلیغات خوب، اکران خصوصی و... بیشتر درباره این موضوعات سخن‌بگوییم.  
وی با تاکید بر انتقاد برخی اطرافیان شاه نسبت به تصمیمات او اشاره کرد: جالب است که در مستند یک جدایی تعدادی از افراد واسطه به پهلوی خودشان در مورد جدایی بحرین از ایران انتقاد می‌کردند و می‌گفتند به‌خاطر فشارهای انگلیس و آمریکا، شاه تسلیم شد. مثلا اردشیر زاهدی در این اثر می‌گوید در سفر هند که شاه این مسأله را عنوان کرد من جلوی درز خبر به مطبوعات را گرفتم تا او بفهمد این اتفاق تبعات زیادی برای ما دارد و خوب نیست خبر آن منتشر شود اما با وادادگی شاه مواجه می‌شوند و خودشان به خودشان در این مستند انتقاد‌کردند.  
   
برنامه‌های سطحی نسازیم 
وی درباره بی‌اثر خواندن جریانی که در پی تطهیر پهلوی هستند با ارجاع به تجربه جنگ ۱۲روزه بیان کرد: در انفاقات اخیر که پسر محمدرضا سمت نتانیاهو رفت و در‌واقع از کشتار ایرانیان در جـنگ تحمیلی اخیر دفاع کرد پرونده‌اش بسته شد. پهلوی به‌عنوان جریان آلترناتیو طرفدار ندارد‌ اما مشکلی که داریم تفکری است که در دوره پهلوی بود و همچنان در میان برخی مسئولان و کارشناسان دیده می‌شود و آن هم اعتماد و اتکا به غرب است که از واردات تا جریانات فرهنگی و اجتماعی شاهدش هستیم. می‌شود این بحث‌ها در لایه‌های عمیق‌تر مطرح کرد. یعنی نه این‌که بخواهیم فقط پهلوی را بزنیم. چون پهلوی یک سلسله حکومت فاسد بود که تمام شد اما در این موضوع و هم‌راستا با سند تحول رسانه ‌ملی می‌توان همچنان به مسأله مقابله با وادادگی در مقابل غرب برنامه‌هایی را تولید و پخش کرد. پس نباید به تاریخ به‌مثابه آنچه در گذشته بوده و تمام شده پرداخت بلکه باید درس عبرتی شود که آن اشتباهات را تکرار‌نکنیم. 
این مستندساز و تهیه‌کننده سینما و تلویزیون در پایان گفت: رسانه ‌ملی تا امروز به این امر پایبند بوده و عملکرد خوبی داشته اما خوب است برنامه‌های جذاب‌تری را از این رسانه شاهد باشیم. گاهی برنامه‌های سطحی آفت هستند که موضوعات را با عمق کم مطرح می‌کنند.  صرف پخش برنامه‌های ‌گفت‌وگومحور که کارشناس به‌عنوان سخنران حضور دارد روی مخاطبان تاثیر کمی خواهد گذاشت. باید با روایت جذاب و با ارائه مستندات، حقیقت را به مردم ارائه‌دهیم.