اولویت‌های سیاست‌گذاری برای نخبگان

داده‌های حاصل از تجزیه‌وتحلیل بیانات مقام معظم رهبری از سال ۱۳۷۸ تا ۱۳۹۸درحوزه نخبگان، نشان داد که مضامین اصلی این حوزه را می‌توان از لحاظ فراوانی، به‌ترتیب در هشت مضمون دسته‌بندی کرد:«حمایت و تکریم نخبگان»،«هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری در جامعه و حل مسائل»،«توجه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان»،«شبکه‌‌‌‌سازی نخبگان با یکدیگر و شکل‌‌دهی تشکل‌‌ها وتیم‌‌های کاری ازآنها»،«به‌‌کارگیری نخبگان درنظام اداره کشورومشاغل مدیریتی»،«اجرایی‌‌سازی و به‌روزرسانی سند راهبردی امور نخبگان»،«مسأله خروج نخبگان از کشور»، «معیارهای نخبگی و باز‌تعریف و به‌‌روزرسانی آنها». بنابراین می‌‌توان گفت اگر قراراست درامور نخبگان سیاست‌‌گذاری صورت پذیرد،باید جهت‌‌گیری‌‌ها و سنگینی بار بیشتر این سیاست‌‌ها روی این هشت محور اصلی وبه‌طور خاص روی سه محوراول باشد که دربیانات مقام معظم رهبری دارای بیشترین اهمیت ازلحاظ فراوانی است.درهمین راستا، دراین گزارش،تمام سخنرانی‌‌هاوبیانات مقام معظم رهبری درحوزه نخبگان، دردیدارهای مختلف طی دوره ۲۱ ساله، مورد بررسی دقیق قرارگرفته وبر این ‌‌اساس، مهم‌ترین مضامین به‌دست‌آمده از بیانات ایشان، تحلیل و تبیین شده است.

موتور محرکه پیشرفت در هر کشوری، نتیجه عمل و فکر نخبگان آن است. به‌‌عبارت دیگر، پیشرفت کشور، ارتباط مستقیمی با نخبگان دارد و معاشرت منطقی و سامان‌‌یافته میان نخبگان فکری و نخبگان ابزاری، می‌‌تواند سرنوشت یک جامعه را تعیین کند. با توجه به این‌که ایران نیز همچون بسیاری از کشورهای جهان، با پدیده مهاجرت نخبگان مواجه است، لزوم مدیریت بهینه این منابع بر همگان روشن است. بررسی آمارهای سازمان همکاری اقتصادی و توسعه در سال ۲۰۱۵ نشان می‌دهد براساس سهم مهاجران تحصیلکرده از تعداد مهاجران، ایران با سهم ۵۰ درصد مهاجران متخصص، جایگاه چهارم را در میان همه کشورها داراست. همچنین براساس گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹، با افزایشی ۴/۳برابری همراه بوده و از ۱۷هزار و ۴۴۷ نفر در سال ۲۰۰۰، به ۵۹هزار و ۵۸۵ نفر در سال ۲۰۱۹ رسیده است. علاوه‌براین، تحلیل آمار دریافتی از اداره گذرنامه در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تامرداد۱۳۹۹،نشان می‌دهد که ۳۷.۲درصد از دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی، ۲۵.۵درصد از مشمولان بنیادو۱۴.۴درصد از افراد دارای رتبه‌های یک تا هزار آزمون سراسری، در خارج از کشور مقیم هستند. با توجه به این آمار و اطلاعات، لزوم و فوریت برنامه‌‌های جدی برای شناسایی، نگهداشت، توانمندسازی نخبگان وسرآمدان درکشوروشناسایی نیازهاوارائه زمینه‌‌های موثر بهره‌مندی از سرمایه‌‌های ملی مشخص می‌‌شود. رهبر معظم انقلاب با توجه به مبانی ارزشی، نگرش نظام‌‌مند و اقتضائات کشور، راهبری امور را با یک نگاه راهبردی و ناظر به افق پیش‌روی کشور انجام می‌دهند. ایشان در مهم‌‌ترین بیانات خود در جمع نخبگان، به موضوعات مهمی ازجمله اهمیت شبکه‌‌سازی نخبگان با یکدیگر، شناسایی، رشد، تربیت و توانمندسازی نخبگان، لزوم رسیدن به نقطه اوج میدان علم در گام دوم انقلاب، توجه به استعداد ایرانی، تحقق جدی سند نخبگان، توجه جدی به علوم انسانی و تأکید بر دانشمند ایرانی آمیخته با فرهنگ اسلامی و... پرداخته و توصیه‌‌هایی اساسی ارائه فرموده‌اند. 
     
حمایت و تکریم نخبگان
مهم‌‌ترین و پرتکرارترین نگاه رهبر معظم انقلاب در امور نخبگان، موضوع «حمایت و تکریم از نخبگان» است که هم به چگونگی حمایت‌‌ها و رعایت اصل تکریم پرداخته‌‌اند و هم به زیرساخت‌‌های لازم برای آن در بنیاد ملی نخبگان و تعاملات دستگاهی توجه کرده‌اند؛ موضوعاتی همچون تشویق، اعتمادآفرینی و روحیه‌آفرینی برای نخبگان، حمایت از ایجاد زمینه تحصیل و پژوهش برای نخبگان، تکریم و الگوسازی نخبگان، حمایت مالی و مادی از نخبگان، مراقبت، حفظ و تشویق نخبگان در مقابل دسیسه‌‌های دشمنان، تسهیل امور نخبگان در بروکراسی‌‌های اداری (پیچ‌وخم‌های دیوان‌‌سالاری)، حمایت و مراقبت از نخبگان متدین و انقلابی در دانشگاه‌‌ها، فراهم کردن امکانات برای نخبگان که در بیانات رهبری بدان اشاره شده است، مربوط به چگونگی حمایت‌‌ها و تکریم نخبگان است. موضوعات دیگری همچون ضرورت ارتباط بین بنیاد ملی نخبگان و دانشگاه‌‌ها، اهمیت‌‌ دادن به جایگاه بنیاد ملی نخبگان و ابتکار، نوآوری و پویایی در فعالیت و شیوه‌‌های بنیاد، نگاه غیرسیاسی به جمع‌آوری نخبگان و حمایت از آنها، ضرورت انجام فعالیت‌‌های امور نخبگان در ذیل بنیاد ملی نخبگان و عدم واگذاری آن به دانشگاه‌‌ها، رصد فعالیت‌‌های نخبگان جهت شناسایی و چاره‌اندیشی برای برطرف کردن نواقص و کاستی‌ها توسط بنیاد نخبگان، گسترش کمی و کیفی شرکت‌‌های دانش‌بنیان در جهت حمایت از نخبگان، همکاری وزارتخانه‌‌ها و دستگاه‌‌های دولتی و عمومی مرتبط با بنیاد ملی نخبگان و معاونت علمی ریاست جمهوری در استفاده از ظرفیت‌‌ها و امکانات آنها در مسیر پیشرفت علم و فناوری مربوط به زیرساخت‌‌های لازم برای آن در بنیاد نخبگان و تعاملات دستگاهی نیز وجود دارد که ایشان بر آن تأکید دارند.
     
هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری در جامعه و حل مسائل
رهبر معظم انقلاب در این مضمون، به جهت‌‌گیری‌‌هاوزمینه‌‌های اثرگذاری نخبگان اشاره داشته‌اند و بر موضوعاتی همچون ضرورت نقش‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان در تحلیل و حل مسائل عمومی کشور، اهتمام به پیشرفت علمی و شکستن مرزهای دانش کشور توسط نخبگان، جهت‌‌دهی به تلاش‌‌ها و مقالات نخبگان در جهت رفع نیازهای کشور، ضرورت نقش‌‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان در اقتصاد مقاومتی، جذب و هدایت استعدادها به سمت موضوعات و طرح‌‌های کلان، همچون هوافضا، ماهواره، انرژی هسته‌‌ای و امثال اینها، ضرورت تلاش علمی نخبگان زیرپرچم عدالتخواهی،انحصارشکنی، ستم‌‌ستیزی ورسیدگی به مسائل گوناگون مردمی، ضرورت نقش‌‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان درعلوم انسانی،ضرورت نقش‌‌‌‌آفرینی وتأثیرگذاری نخبگان دردیپلماسی عمومی،ضرورت نقش‌‌آفرینی و تأثیرگذاری نخبگان در مسائل و اوضاع اقتصادی و اجتماعی کشور تأکید دارند.
     
توجه به شناسایی، توانمندسازی رشد و تربیت نخبگان
از دیگر موضوعات مهم در امور نخبگان که مقام معظم رهبری بسیار بر آن تأکید دارند، موضوع «توجه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان» است که بسیاری از مسائل فرهنگی، اعتقادی و تحلیلی ایشان نسبت به انقلاب اسلامی و کشور، در آن مورد تأکید قرار گرفته است.دراین مضمون، مقام معظم رهبری علاوه برتوجه به شناسایی،گزینش، جذب،تربیت،حمایت، هدایت، ساماندهی، حفظ و ارتقای نخبگان واستعدادهای درخشان علم وفناوری و حفظ و ارتقای تراز نخبگی، به موضوعات مهمی چون «تقویت هویت دینی، انقلابی، ملی و آرمان‌خواهی در نخبگان و مجموعه‌‌های نخبگانی» و «لزوم توجه به اهمیت و ضرورت مسائل فرهنگی در امور نخبگان» تأکید کرده‌‌‌‌‌‌‌‌اند که از دغدغه‌‌های ایشان در حوزه مسائل فرهنگی، اعتقادی و تحلیلی نسبت به انقلاب و کشور است.
     
شبکه‌‌‌‌سازی نخبگان با یکدیگر و شکل‌‌دهی تشکل‌‌ها و تیم‌‌های کاری 
با بررسی و تحلیل بیانات مقام معظم رهبری درامورنخبگان،به این مهم می‌رسیم که ایشان هم درتربیت نخبگان وهم درایجاد هسته‌‌های نخبگانی بر رویکرد شبکه‌‌ای تأکیددارند.موضوعی که در این بخش بایدموردتأکید قرارگیرد، این است که مقام معظم رهبری معتقدند ایجاد هسته‌‌های نخبگانی در دانشگاه‌‌ها باید با محوریت اساتید برجسته و متعهد صورت پذیرد و باید برای شبکه‌سازی و گردآوری نخبگان نگاهی غیرسیاسی برآن حاکم باشد.
     
به‌‌کارگیری نخبگاندر نظام اداره کشور و مشاغل مدیریتی
از جمله موضوعاتی که در دو سه سال اخیر مورد تأکید و اشاره مستقیم مقام معظم رهبری قرار گرفته‌، تعامل دوجانبه میان نخبگان و نظام مدیریتی کشور، اثرگذاری نخبگان در برنامه‌‌ریزی و پیشرفت کشور، فراهم‌‌سازی زمینه اشتغال نخبگان و استفاده از نخبگان متدین در چیدمان مدیریتی کشور است.
     
اجرایی‌‌سازی و به‌روزرسانی سند راهبردی امور نخبگان
سند راهبردی امور نخبگان، به عنوان مهم‌ترین سند در امور نخبگان،درچهارچوب اصول وارزش‌‌های اسلامی، رهنمودهای بنیا‌نگذار کبیر جمهوری اسلامی،منویات رهبر فرزانه انقلاب و قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و هماهنگ با سیاست‌های کلی نظام و سایر اسناد بالادستی، سال۱۳۹۱ توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین شده و به تصویب رسیده است.مقام معظم رهبری با توجه به اهمیت این سند، خواستار همکاری و هم‌‌افزایی دستگاه‌‌های مختلف به ‌خصوص بنیاد ملی نخبگان و شورای عالی انقلاب فرهنگی در اجرای سند راهبردی امور نخبگان در برطرف کردن مشکلات در زمینه پیشرفت علم، تجاری‌سازی محصولات علمی و فناوری و سایر مشکلات این حوزه هستند.همچنین ایشان معتقدند با توجه به کسب‌وکارهای جدیدی که تحقق پیدا کرده‌اند و پیشرفت‌‌های علمی‌‌ که در دنیا به‌‌وجود آمده‌، این سند نیازمند به‌روزرسانی است.
     
مسأله خروج نخبگان از کشور
مقام معظم رهبری معتقدند خروج نخبگان از کشور به‌‌طور مطلق موضوعی منفی نیست؛ چرا که ممکن است نخبه‌‌ای در جهت کسب معلومات، از کشور خارج شود و برگردد و برای جامعه مفید واقع شود؛ بنابراین، خروج نخبگان از کشور باید با برنامه‌ریزی‌‌ و هدفمند باشد. موضوع دیگری که در ذیل این مضمون از جمله دغدغه‌‌ها و موارد تأکید مقام معظم رهبری است، بحث مراقبت از نخبگان در راستای دلسرد نشدن و جلوگیری از مهاجرت نخبگان و فرار مغزهاست؛ بنابراین ضروری است در سیاست‌‌گذاری‌‌های امور نخبگان، این موضوع هم مورد توجه قرار گیرد.
     
باز‌تعریف و به‌‌روزرسانی معیارهای نخبگی 
پس از تشکیل بنیاد ملی نخبگان، تعاریف جدیدی برای نخبه و معیارهای نخبگی انجام گرفت که البته مقام معظم رهبری نیز در بیانات خود بر به‌روز شدن آن تأکید کردند. بر اساس تعریف جدید بنیاد ملی نخبگان، افراد ممتاز به دو دسته نخبه و استعداد برتر تقسیم شده‌‌اند. نخبه به فرد برجسته و کارآمدی گفته می‌شود که در خلق و گسترش علم، فناوری، هنر، ادب، فرهنگ و مدیریت کشور در چهارچوب ارزش‌های اسلامی اثرگذاری بارزی داشته باشد و همچنین فعالیت‌‌های وی بر پایه هوش، خلاقیت، انگیزه و توانمندی‌‌های ذاتی از یک‌‌سو و خبرگی، تخصص و توانمندی‌‌های اکتسابی از سوی دیگر، موجب سرعت بخشیدن به پیشرفت و اعتلای کشور شود.مقام معظم رهبری در راستای همین موضوع، بر ضرورت تعمق و تفکر بر اصل و مفهوم نخبگی و تعیین معیارهای نخبگی و زبدگی در علوم فنی و علوم انسانی تأکید دارند که در تدوین سیاست‌‌های کلی باید مورد توجه قرار گیرند.
     
تحلیل بیانات مقام معظم رهبری از بعد گذشت زمان
الگوی زمانی بیانات ایشان، حول هشت محور اصلی گفته‌شده قابل‌تحلیل و حاوی دلالت است. توجه به توزیع زمانی بیانات، از این جهت اهمیت دارد که ممکن است ‌به‌رغم تکرار یک مضمون و افزایش فراوانی آن در کلام رهبری، این بیانات به یک دوره زمانی محدود اختصاص داشته باشد که بیانگر شرایط خاص یک دوره خاص است اما اگر یک مضمون در دوره‌ای نسبتا طولانی دائما مورد تأکید قرار گیرد، می‌توان آن را یک موضوع راهبردی و فراتر از اقتضائات برهه‌ای تفسیر کرد.براساس بررسی‌ها پیداست که دو موضوع «حمایت و تکریم نخبگان» و «توجه به شناسایی،توانمندسازی، رشدوتربیت نخبگان»،به سال‌های دورتر تعلق دارد؛ بنابراین این دو موضوع از دغدغه‌‌های مقام معظم رهبری است که طی این۲۱ سال بر آن تأکید داشته‌اند. اگر توجه شود، تذکرات و نگرانی مقام معظم رهبری نسبت به«اجرایی‌‌سازی وبه‌روزرسانی سندراهبردی امورنخبگان»و«معیارهای نخبگی وباز‌تعریف و به‌‌روزرسانی آنها» موضوعی جدید و محدود به دهه ۱۳۹۰ است. تدوین سند راهبردی امور نخبگان درسال۱۳۹۱ و لزوم تعریف دقیق از نخبگان وتعیین معیارهای نخبگی،عامل اصلی درورود این دغدغه به کلام مقام معظم رهبری است.با این حال، دو موضوع صدرنشین «حمایت و تکریم نخبگان» و «توجه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان»، گذشته از فراوانی آن، در بازه زمانی طولانی‌تری نیز مورد تأکید قرار گرفته است که نشان‌دهنده توجه ایشان به این مقوله، فراتر از اقتضائات ادواری است.
     
نتیجه‌گیری و پیشنهادهای سیاستی  
تحلیل بیانات مقام معظم رهبری وهمچنین اطلاعات وداده‌های به‌دست ‌آمده دراین گزارش،نشان می‌‌دهد که موضوعات محوری حاصل از بیانات مقام معظم رهبری را می‌‌توان درهشت مضمون اصلی دسته‌‌بندی کرد:به‌‌ترتیب،سه موضوع اول یعنی؛ «حمایت و تکریم نخبگان»،«هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری درجامعه وحل مسأله»و«توجه به شناسایی، توانمندسازی،رشد و تربیت نخبگان» با فاصله معناداری از پنج موضوع «شبکه‌سازی نخبگان با یکدیگر وشکل‌‌دهی تشکل‌‌هاوتیم‌‌های کاری از ایشان»، «به‌‌کارگیری نخبگان در نظام اداره کشورومشاغل مدیریتی»،«اجرایی‌‌سازی و به‌روزرسانی سندراهبردی امورنخبگان»،«مسأله خروج نخبگان از کشور» و «معیارهای نخبگی و باز‌تعریف و به‌روزرسانی آنها»، مورد توجه مقام معظم رهبری هستند؛ بنابراین می‌‌توان گفت اگر قرار است در امور نخبگان سیاست‌گذاری صورت پذیرد، باید جهت‌‌گیری‌‌ها و سنگینی بار بیشتر سیاست‌‌های کلی روی این هشت محور اصلی و به‌طور خاص روی سه محور اول باشد که در بیانات مقام معظم رهبری دارای بیشترین اهمیت از لحاظ فراوانی است. همچنین دو موضوع حمایت و تکریم نخبگان و توجه به شناسایی،توانمندسازی،رشد و تربیت نخبگان، گذشته از فراوانی آن،در بازه زمانی طولانی‌تری نیز مورد تأکید قرار گرفته است که نشان‌دهنده توجه مقام معظم رهبری به این مقوله،فراتر از اقتضائات ادواری است.

توجه ویژه به نخبگان
بررسی و تحلیل بیانات رهبر معظم انقلاب طی ۲۱ سال اخیر (از سال۱۳۷۸تا۱۳۹۸) نشان می‌‌دهد که ایشان در دیدار با دانشگاهیان و دست‌‌اندرکاران حوزه آموزش‌عالی و علم و فناوری کشور، به‌‌خصوص نخبگان کشور بر اهمیت توجه و رسیدگی به موضوعات مربوط به امور نخبگان تأکید ویژه‌‌ای دارند. بر همین مبنا، بررسی‌‌ و تحلیل انجام‌شده از مجموع ۸۸ فراز به‌دست‌آمده از بیانات رهبر معظم انقلاب و همچنین اطلاعات و داده‌‌های نمودار ۱، نشان می‌‌دهد که موضوعات محوری به‌دست‌آمده از بیانات ایشان را می‌‌توان در هشت مضمون اصلی دسته‌‌بندی کرد.

همان‌طور که در نمودار بالا قابل مشاهده است، به‌‌ترتیب سه موضوع اول یعنی «حمایت و تکریم نخبگان»، «هدایت نخبگان به سمت اثرگذاری در جامعه و حل مسائل» و «توجه به شناسایی، توانمندسازی، رشد و تربیت نخبگان»، با فاصله معناداری از پنج موضوع دیگر، مورد توجه رهبری است؛ بنابراین می‌‌توان گفت اگر قرار است در امور نخبگان سیاست‌‌گذاری صورت پذیرد، باید جهت‌‌گیری‌‌ و سنگینی بار بیشتر این سیاست‌‌ها روی این هشت محور اصلی و به‌طور خاص روی سه محور اول باشد؛ چرا که در بیانات رهبر معظم انقلاب، دارای بیشترین اهمیت از لحاظ فراوانی هستند.