تولید رادیوداروی ایران در منطقه،بی‌نظیر است

در چند سال‌ گذشته باوجود اعمال تحریم‌های بین‌المللی و یک‌جانبه در زمینه هسته‌ای وغیر‌هسته‌ای، روند تولید رادیودارو در کشور با اتکابه توان داخلی ادامه داشته‌است،به‌طوری‌که درحال حاضرحدود یک‌میلیون بیماردرسراسرکشوربا بهره‌برداری از رادیوداروها از خدمات پزشکی هسته‌ای درزمینه‌های تشخیصی و درمانی بهره می‌برند.حال چگونه این حوزه مهم و خطیر جای خود را در مقوله پزشکی بازکرد ودرسال‌های اخیر ما ایرانی‌ها، چگونه در بحث تشخیص و درمان بیماری‌ها از رادیوداروها بهره گرفتیم، موضوعی است که در خصوص آن با دکتر محمد قنادی، معاون محترم برنامه‌ریزی هسته‌ای و نظارت راهبردی سازمان، به گفت‎وگو نشستیم ونظرات ایشان را ازاساس وتاریخچه رادیوداروها،نحوه رویکردسازمان انرژی اتمی به تولید رادیودارو و تنوع تولید آن جویا شدیم. 

آقای دکتر در ابتدا خواهشمندم درخصوص رادیوداروها و تولید آن توضیح بفرمایید.
بسم‌ا...الرحمن الرحیم. درمقدمه باید بگویم که مبنا واساس فناوری هسته‌ای(که رادیوداروها جزئی از این فناوری هستند) شکافت هسته‌ای است. به زبان ساده، اگر هسته سنگینی مثل اورانیوم درمقابل ذره‌ای چون نوترون قرار گیرد، تحت شرایط خاصی، شکافته خواهد شد. البته تأکید ما روی این عنصر، بیشتر به علت وجود آن در طبیعت است.اساسا اورانیوم فلزی است که به مقادیر مختلف (کم یا زیاد) در سطح جهان گسترده است. منتها این فلز یک تفاوتِ عمده‌ با فلزات دیگر دارد؛ به‌عنوان‌مثال آهن یا فلزات دیگر به‌راحتی درصنایع، قابل استفاده بوده و کاربردهای گوناگون دارد، لیکن اورانیوم، فلزی است که هیچ‌گونه استفاده‌ای ازآن درصنعت نمی‌توان کرد اما درعوض این فلز،دارای خاصیتی بسیار مهم است.درنظر بگیرید، هسته، دارای نوترون و پروتون است. پروتون ذاتا به شکل آزاد در طبیعت وجود ندارد اما نوترون به شکل آزاد، قابل تولید است و در پرتو کیهانی نیز یافت می‌شود و چنانچه به هسته اورانیوم بتابد، هسته آن شکافته می‌شود.به این ترتیب از یک عنصر، ۲ عنصر جدید پدیدار شده و رادیوایزوتوپ‌های گوناگون، به این‌صورت تشکیل می‌شوند.به‌طورکلی چنانچه مقدار مشخصی از اورانیوم در برابر نوترون، قرار گیرد، ۳۰۰ الی ۴۰۰ گونه رادیوایزوتوپ تولید خواهد شد.اما ایزوتوپ چیست؟ ایزوتوپ، هسته‌هایی را شامل می‌شود که دارای پروتون مساوی و نوترون‌های متفاوتی است. چنانچه این ایزوتوپ، رادیواکتیو هم باشد، به آن رادیوایزوتوپ اطلاق می‌شود. البته رادیوایزوتوپ‌هایی که در مرحله شکافت، به‌وجود می‌آیند، نیمه‌عمرها و خواص متفاوتی را دارا هستند. ضمن آن‌که میزان اکتیویته آنها بالاست. اینها یا در رآکتوری تحقیقاتی همانند رآکتور تهران یا در یک رآکتور قدرت همانند رآکتور بوشهر به‌وجودمی‌آیند.روش دیگر برای تولید رادیوایزوتوپ‌ها، استفاده از سیکلوترون است که برای تولید بعضی از آنها به‌کار می‌رود اما درجایی همچون نیروگاه اتمی بوشهر، بلافاصله نمی‌توان رادیوایزوتوپ را از آن استحصال کرد. لازم است که سوخت حدود یک تا یک‌سال‌ونیم در آنجا بماند تا بتوانیم برای تولید رادیوایزوتوپ‌ها، از آن استفاده کنیم اما در رآکتور تحقیقاتی، نوترون‌هایی که تولید می‌شوند، به عناصر پایداری برخورد کرده و رادیوایزوتوپ تولید کرده یا این‌که اورانیوم را شکافته و رادیوایزوتوپ تولید می‌کنند.بنابراین برای تولید رادیو‌ایزوتوپ، دو روش وجود دارد؛ روش اول آن‌که عنصری را داخل رآکتور قرار داده که طی یک واکنش برخورد با نوترون، پرتو گاما از آن گسیل شده و تبدیل به رادیوایزوتوپ می‌شود یا این‌که در سیکلوترون یا شتاب‌دهنده قرار داده شده که به جای نوترون، پروتون یا دوترون (هیدروژن سنگین) به هسته برخورد کرده و رادیوایزوتوپ تشکیل شود.یکی از موارد بسیار مهم استفاده از رادیوایزوتوپ‌ها در رادیوداروهاست. البته برخی رادیوایزوتوپ‌ها کاربردهای بسیار ویژه‌ای دارند همانند کبالت ۶۰ که یک رادیوایزوتوپ بسیار ارزشمند در رادیوتراپی و درمان با رادیواکتیو، محسوب می‌شود. رادیوایزوتوپ‌هایی همچون فسفر یا سدیم علاوه بر پزشکی، کاربردهای کشاورزی دارند.اساسا سه نوع رادیودارو وجود دارد. یک نوع رادیوداروهایی هستند که به‌صورت عنصر، مورد استفاده قرار گرفته و هیچ ترکیبی با آنها وجود ندارد، همانند زنون۱۳۳(Xenon ۱۳۳) که یک گاز بی‌اثر بوده و به‌صورت استنشاقی، مصرف می‌شود. این رادیودارو، برای بررسی سرطان ریه مورد استفاده قرار گرفته و جزو داروهای تشخیصی است یا رادیوداروی دیگر نظیر کریپتون ۸۱ام که به‌صورت گاز، استفاده می‌شود.بعضی رادیوداروها به‌گونه‌ای هستند که یکی از اتم‌های آن، جایگزین می‌شود. مثلا در قند؛ یکی از اتم‌هایی که وجود دارد با رادیوایزوتوپی به اسم فلور۱۸ جایگزین می‌شود، FDG (فلور و دی‌اکسید گلوکز) که برای تشخیص بیماری‌های مغز در دستگاه پت مورد استفاده قرار می‌گیرد.نوع سوم، رادیوداروهایی هستند که در آن، ایزوتوپ به کیت سرد یا ماده شیمیایی متصل می‌شود. درواقع اگر فرض ‌کنیم که رادیوایزوتوپ، همانند یک کوله‌پشتی بوده، حامل (Carrier) آن، فرد (کیت شیمیایی) است، حامل (Carrier) به‌جایی که ما انتخاب می‌کنیم، هدایت شده و رادیوایزوتوپ با کیت سرد را در آنجا مستقر می‌کند. سپس از پرتوهای گامایی که توسط رادیوایزوتوپ گسیل می‌شود، پزشک، آن محل را اسکن کرده و بیماری را تشخیص می‌دهد.البته رادیوداروهای تشخیصی که اغلب ۸۵ درصد رادیوداروها را تشکیل می‌دهد از ترکیبات تکنسیم-۹۹ام هستند.هنگامی‌که اورانیوم شکافته یا در رآکتور تولید می‌شود، رادیوایزوتوپی به نام مولیبدن ۹۹ در میان هسته برای رادیوایزوتوپ‌ها تولید می‌شود که آن را از میان رادیوایزوتوپ‌های به‌وجود آمده در آزمایشگاه استحصال می‌کنند. توضیح آن‌که بر اساس گسیل بتای منفی، مولیبدن، به تکنسیم-۹۹ام تبدیل و برای تشخیص بیماری‌های سرطانی، پوکی استخوان، قلب و... به‌کار می‌رود. 

کارکرد این رادیودارو به چه شکلی است؟ 
تکنسیم-۹۹ام  بهترین رادیوایزوتوپی است که پرتو گاما ساطع کرده و انرژی گسیل‌شده از آن، ۱۴۰ «کیلوالکترون‌ولت» است. در بدن، ایجاد تخریب نکرده و البته ضعیف هم نیست، اما به آن اندازه‌ای هست که تصویربرداری صورت گیرد. از طرف دیگر، از نیمه‌عمر بسیار مناسبی (‌‌۶ ساعت) برخوردار بوده که پزشک به‌راحتی می‌تواند در زمان ایده‌آل ممکن تشخیص صحیح بیماری را بدهد. تولید ژنراتور به‌صورت هفتگی بوده و شرکت‌های مختلف آن را تولید می‌کنند. در واقع این تکنسیم است که با ۲۰ الی ۳۰ کیت سرد مخلوط ‌شده و از نوع سوم (ترکیبی) رادیوداروهاست.امروزه در آمریکا حدود۲۰میلیون بررسی و اسکن بیماری با تکنسیم-۹۹ام انجام می‌شود. درکشور ماهم خوشبختانه یک میلیون نفر تحت پوشش این رادیودارو قرار دارند‌ اما نکته اساسی این است که کاربرد این رادیوداروها برای موارد تشخیصی است. 

در خصوص رادیوداروهای درمانی توضیح بفرمایید.
در توضیح رادیوداروهای درمانی باید گفت که برخی رادیوداروها به دلیل داشتن پرتو گاما یا ذرات آلفا و بتا که از آنها گسیل می‌شود، قابلیت درمان بعضی از بیماری‌ها را دارا هستند. البته استفاده از رادیوداروهای درمانی به اندازه رادیوداروهای تشخیصی نیست و اگر می‌گوییم ۸۵ تا ۹۰ درصد بیماری‌ها به‌وسیله رادیو‌داروها تشخیص داده می‌شود، شاید ۱۰ الی ۱۵‌درصد آنها توسط رادیوداروها، قابل درمان بوده یا برای «کاهش درد حاصل از متاستاز» سرطانی مورد استفاده قرار می‌گیرد.‌درنظر بگیرید وقتی یک سلول در برابر پرتو بتا، گاما یا آلفا قرار گیرد، نابود می‌شود. ازاین‌رو برای درمان بیماری‌های سرطانی استفاده می‌شود. البته رادیوداروهای سرطانی، غالبا ذرات آلفا و بتا گسیل می‌کنند، درحالی‌که در مقولۀ تشخیص، بیشتر از پرتو گاما استفاده می‌شود. یکی ازشاخص‌ترین رادیوداروهای درمانی، رادیوداروی ید است. برای بیمارانی که مشکل تیروئید اعم از سرطان و ناهنجاری تیروئید دارند، بعد از عمل جراحی، رادیو‌داروی ید تزریق می‌شود. این رادیودارو یکی از ساده‌ترین رادیوداروهایی ا‌ست که هم در عکس‌برداری و هم در درمان بیمار، کاربرد دارد و به شکل فرمول شیمیایی Sodium iodide است. ید -۱۳۱ از شکافت اورانیوم حاصل می‌شود. لذا در آزمایشگاه، ید تولیدی با سدیم ترکیب شده و تبدیل به سدیم یدید (Sodium iodide) می‌شود که به‌ صورت تزریقی یا کپسول خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این رادیودارو هم جزء اولین رادیوداروهایی است که توسط سازمان انرژی اتمی تولید شده است. در حال حاضر نیز رادیوداروهایی را در دست تولید داریم که به‌عنوان کاهنده درد و برای درمان سرطان قابل استفاده است.

رادیوداروهای کاهنده درد به چه شکل عمل می‌کنند؟
متأسفانه بیماران سرطانی در ماه‌های آخر به درد «غیرقابل‌تحملی» در استخوان دچار می‌شوند که با تولید رادیوداروهایی همچون ساماریم۱۵۳ (که کاهنده درد محسوب می‌شود) این مسأله دردناک کاهش‌یافته و یکی از تولیدات مهم در حوزه رادیوداروهای درمانی، محسوب می‌شود. البته قبلا از متاسترون که همراه با رادیوایزوتوپ استرانسیوم ۸۹ بود؛ به‌صورت کلرید استفاده می‌شد اما ساماریم ۱۵۳ جایگزین آن شد و تا به امروز یکی از بهترین رادیوداروهای درمانی است که همراه با EDTMP تولید می‌شود. از مزیت‌های این رادیودارو این‌که به دلیل پرتو گامایی که دارد، علاوه بر درمان، امکان تصویربرداری وجود داشته و از آنجا که در گروه کلسیم‌ها جای دارد، در استخوان جذب می‌شود. لوتسیم- ۱۷۷ هم نوع دیگری از رادیوداروهاست که ذره بتای منفی (پرتوهایی که در بدن فاصله کمی را طی کرده، نقطه هدف را درمان می‌کند و به قسمت‌های مختلف بدن آسیب نمی‌رساند) ساطع می‌کند و برای تسکین درد و درمان هم مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته تعداد و کاربرد این رادیوداروها به این علت که هم درمان سخت‌تر است و هم فرآیندهای مختلفی را می‌طلبد، به اندازه تشخیصی‌ها نیست. ازجمله رادیوداروی جدید دیگری که پژوهشگران ما همزمان با دیگر کشورها روی آن تحقیق می‌کنند؛ رادیوم ۲۲۳ است که این رادیو‌دارو؛ علاوه بر خاصیتِ کاهش درد، درمان سرطان را هم بر‌عهده دارد و بسیار ارزشمند است. تولید آن در کشورهای معدودی به‌صورت محدود انجام می‌شود، در سازمان کار روی تولید این رادیودارو شروع شده است. البته تولید آن بسیار مشکل بوده چرا که از رادیوم ۲۲۶ تولید می‌شود و از عناصر دختر اورانیوم ۲۳۸ بوده که به مقدار خیلی کم تولید شده و بسیار گران‌قیمت است.ازعمر تولید رادیوداروها در سطح جهانی، زمان زیادی نمی‌گذرد، اما طی۲۰- ۱۰ سال گذشته، فعالیت روی آنها و تولید افزایش یافته است؛ ضمن آن‌که تقاضای استفاده از رادیوداروها، چشمگیر بوده و هم‌اکنون تعداد زیادی از مردم در سطح جهان، از رادیوداروها استفاده می‌کنند. برای نمونه؛ مولیبدن (که تکنسیم ۹۹ از آن استحصال می‌شود)، در کشورهای معدودی مانند بلژیک، هلند، روسیه، آفریقای‌جنوبی و کانادا تولید می‌شود. حتی برخی کشورها آن را به‌صورت محدود و صرفا جهت مصارف داخلی خود، تولید می‌کنند. به این ‌ترتیب، چنانچه کشوری دارای رآکتور یا شتاب‌دهنده باشد، قادر به تولید رادیودارو خواهد بود. 

بسیار عالی! آقای دکتر اصلا چه شد که ما تصمیم به تولید رادیودارو گرفتیم؟
اگر برگردیم به سال‌های گذشته، ژنراتور مولیبدن تکنسیم از کشور بلژیک به‌صورت بسیار محدود به ایران وارد می‌شد و از این حیث، آرام‌آرام مراکز پزشکی هسته‌ای در جاهای مختلف شکل گرفت. در آن زمان، در کشور حدود ۱۰ تا ۱۵ مرکز پزشکی هسته‌ای وجود داشت. البته با توجه به نیاز کشور، تعداد مراکز پزشکی هسته‌ای افزایش یافت.درسال۱۳۸۶ شرکت کاوشیار(که واردکننده رادیوداروها از خارج کشور بود)اعلام کردایران در حوزه رادیوداروها تحریم می‌شود؛ بنابراین سازمان تصمیم گرفت که در حوزه تولید رادیوداروها، ورود کند. خوشبختانه با همت همکاران و تیمی که داشتیم، امکاناتی فراهم شد، رآکتور تحقیقاتی تهران هم تا حدی فعال بود، در نتیجه این قضیه برای ما ارزش ویژه‌ای پیدا کرد و در مسیر تولید رادیوداروها گام برداشتیم و به لطف و فضل پروردگار از سال ۱۳۸۶ توانستیم رادیوداروی تشخیصی مهم تکنسیم‌ - ۹۹ام را تا حدود چهار الی پنج سال بعد تولید کنیم.

یعنی تکنسیم اولین رادیوداروی تولیدی سازمان انرژی اتمی بود؟
بله. البته در دنیا نیز همین‌گونه است. تا همین ۵۰، ۶۰سال پیش، از «توریم» و «کربن -۱۴» به‌عنوان داروی کاهنده درد دندان استفاده می‌کردند، اما خیلی گسترده نبود. اولین دارویی که خودمان در سازمان انرژی اتمی به‌عنوان رادیودارو تولید کردیم (و ۱۲۰ مرکز پزشکی هسته‌ای این رادیودارو را مورد استفاده قرار دادند)؛ همین تکنسیم-۹۹ام بود. در واقع سال ۱۳۸۶، نقطه آغازی بود در فرآیند تولید رادیودارو و به مدت پنج سال این رادیودارو در آزمایشگاه جابربن‌حیان، به ‌نام «جابر تِک» (Jabber Tech) تولید شد. البته «ید - ۱۳۱» هم به موازات تکنسیم تولید شد. آن زمان، هر هفته حدود ۲۰۰ بیمار تحت پوشش «یددرمانی» قرار می‌گرفت. اما «بیماران متقاضی رادیوداروی تکنسیم»، حدود ۶۰۰ الی ۷۰۰ هزار نفر بوده و تا سال ۱۳۹۰، این قضیه ادامه داشت، بنابراین با «افزایش تقاضای رادیوداروها» و «تشکیل شرکت پارس‌ایزوتوپ» رادیودارو به شکل کامل و تجاری عرضه شده و در حال حاضر هم حدود ۲۵۰ مرکز پزشکی هسته‌ای، تحت پوشش رادیوداروهای تولیدی سازمان هستند که از طریق این مراکزدراختیار حدودیک میلیون بیمار درسراسرکشور قرارمی‌گیرد.لازم به توضیح است که رادیوداروهای درمانی و رادیوداروهای کاهنده درد با تشخیص پزشک و بر اساس تقاضای پزشک متخصص تولید می‌شود اما ژنراتور مولیبدن، تکنسیم و ید به‌صورت هفتگی تولید می‌شود.

یعنی اساس تولید رادیوداروهای درمانی به تقاضای کادر درمان بستگی دارد؟ 
بله. تولید رادیوداروهای درمانی، بر اساس تقاضای پزشکان انجام می‌شود. البته تولید رادیودارویی همانند تکنسیم که بسیار مورد استفاده است، به‌صورت مستمر (هفتگی) انجام می‌شود. به‌طوری‌ که بیماری‌های سرطانی، پوکی استخوان و قلب را پوشش می‌دهد، اما رادیوهای درمانی براساس درخواست صورت می‌گیرد که ــ با وجود رآکتور تحقیقاتی تهران و آزمایشگاه‌های مجهزی که در اختیار سازمان است ــ در قالب خدمات پزشکی هسته‌ای ارائه می‌شود.

جایگاه ایران را در سطح منطقه و جهان چطور می‌بینید؟
جایگاه ما در سطح منطقه بی‌نظیر است. در سطح جهان هم جزو ۵ ــ ۴ کشوری هستیم که تکنسیم و ید تولید می‌کنیم. حسن کار در این است که از متخصصان جوان در این عرصه بهره می‌بریم. البته باید در نظر گرفت که رادیوداروها به سرعت و سهولت مورد استفاده بیمار قرار نمی‌گیرند و شرایط خاصی دارد. روند تولید آن بدین ترتیب است که ابتدا در آزمایشگاه تولید شده و سپس روی حیوانات آزمایشگاهی مورد آزمایش و تست‌های مورد نیاز قرار می‌گیرد. چنانچه مورد تایید باشد، برای دانشگاه‌های علوم پزشکی ارسال می‌شود تا به تایید آنها هم رسیده و نهایتا برای استفاده بیماران در اختیار بیمارستان‌ها قرار می‌گیرد. باید درنظر گرفت که یک رادیودارو، از لحاظ نوکلئیدی و رادیوشیمیایی؛ کاملا خالص باشد، یعنی ۹۹/۹۹ درصد دارای خلوص باشد تا مورد استفاده قرار گیرد. زیرا چنانچه رادیوایزوتوپ دیگری در کنار رادیودارو باشد، دز زیادی به بیمار انتقال خواهد داد. یا به لحاظ شیمیایی؛ چنانچه با ماده دیگر همراه باشد، آن بیماری به‌سختی قابل‌تشخیص است. 

درکدام نوع ازاین سه روش تولیدرادیوداروپیشرفت داشته‌ایم؟ آیا هرسه روش رایکسان پیش‌برده‌ایم یا این‌که متفاوت بوده است؟
روش‌ها قطعا ناهمسان بوده، البته درسطح دنیاهم این‌چنین است.به‌هرحال،تحقیقات گسترده‌ای درحال انجام بوده وروش‌ها متفاوت.در روشی که به‌صورت گاز است، تولید به یک‌شکل خاص است.درروش اتم جایگزین هم تولید به روشی دیگر انجام می‌پذیرد؛ اما اینها به‌مرور زمان کشف شده و شکل گرفته‌اند. ما هم به‌مرور زمان توانسته‌ایم رادیو‌داروها را تولید کنیم.

در خلال گفت‌و‌گو در خصوص بهره‌بردن از متخصصان جوان صحبت کردید. بفرمایید که جایگاه علمی محققان سازمان در تولید رادیوداروها چگونه است؟
متخصصان ما در سطح جهانی بسیار مشهورند. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روی آنها صحه گذاشته و مقالات آنها به‌عنوان استاندارد و مرجع استفاده می‌شود. درحال‌حاضر هر مقاله‎ای که برای رادیوداروها انتشار می‌یابد، مراجعه به آنها زیاد است، حتی آزمایشگاه‌های بسیار بزرگ هم به این مقالات مراجعه کرده و ارجاع می‌دهند. یعنی تولیدات ما به‌عنوان یک منبع علمی در دنیا مورد استفاده قرار گرفته که نشان‌دهنده آن است که ازسال۱۳۸۶ به بعد درمقوله رادیوداروها، پیشرفت کرده‌ایم. در حقیقت در تولید رادیودارو در جایگاهی قرار داریم که کشورهای اروپایی هم روی تخصص ما صحه می‌گذارند و از این منظر به اعتقاد بنده بسیار پیشرفته‌تر از برخی کشورهای منطقه و حتی جهان هستیم. 

در این سال‌ها رادیوداروهای تشخیصی و درمانی چه جایگاهی در میان مردم داشته است؟
اشکالی در این میان وجود دارد.به نظرم بسیاری از مردم، رادیوداروها را نمی‌شناسند.به‌عنوان‌مثال کسانی که در بیمارستان‌ها حضور دارند یا رادیودارو دریافت می‌کنند؛ از اهمیت و نوع کارکردشان اطلاعات چندانی ندارند. اطلاعات آنها صرفا مربوط به توصیه‌های کادر درمانی بوده و از چگونگی و چرایی این توصیه‌ها بی‌خبرند.کارکرد انرژی اتمی؛ تنها تولید برق و چرخه سوخت یا کشاورزی نیست.مهم‌ترین اثربخشی انرژی اتمی تولیدبرق نیست، بلکه تولیدرادیوداروست، چراکه با زندگی و جان مردم سروکار داشته و از این لحاظ در دل زندگی مردم جای گرفته است.مسأله دوم این که بالاجبار برای تولید رادیودارو به رآکتور و سیکلوترون نیاز داریم، چراکه اساسی‌ترین نیاز ما برای تولید رادیودارو، رآکتور تحقیقاتی است. فراتر از این مسأله، اساس و بنیاد رادیوداروها، چرخه سوخت هسته‌ای است.با این‌که یک نیروگاه هسته‌ای ویک نیروگاه فسیلی ازمنظر تولید برق خیلی تفاوتی با یکدیگر ندارند اما قلب آنها باهم متفاوت است، زیراسوخت نیروگاه اتمی اورانیوم بوده ومراحل بسیار پیچیده‌ای برای طراحی و ساخت آن وجوددارد. نباید تصور کنیم رادیودارو که حالا به شکل قرص یا تزریق در اختیار بیمار قرار گرفته، فرآیند سهل و آسانی را طی کرده بلکه تولید آن (فراتر از تصور ما) پیچیدگی داشته و مراحل سخت را پشت سر گذاشته است و اصطلاحا خیلی تخصص‌ها در آن وجود دارد. مستقیم با جان انسان‌ها در ارتباط است و نزد آنان عینیت می‌یابد.

پرسش آخر این‌که آیا وجود یک رآکتور تحقیقاتی در کشور را کافی می‌دانید؟
خیر؛ به‌هیچ‌وجه کافی نیست. در حال حاضر، رآکتور۱۰مگاواتی که در اصفهان ساخته می‌شود و همچنین رآکتوری ۲۰ مگاواتی با طراحی جدید که در خنداب اراک در دست اجرا داریم برای نیازهای آتی، ضروری هستند اما به اعتقاد من به پنج یا شش رآکتور تحقیقاتی دیگر نیاز داریم تا کارهای تحقیقاتی انجام داده و رادیوایزوتوپ تولید کنیم. ضمن آن‌که بنیان رآکتور تهران، آموزشی- تحقیقاتی است ولی ما برای تولید رادیوایزوتوپ هم ازآن استفاده می‌کنیم.خوشبختانه با حضور آقای مهندس اسلامی در رأس سازمان و دستوری که برای احداث رآکتور ۱۰مگاواتی صادر کرده‌، این موضوع در حال پیشرفت است، چون رآکتور تحقیقاتی تهران با توجه به عمر ۶۰ ساله آن، حداکثر تا چند سال دیگر قابل استفاده خواهد بود. بنابراین نیاز کشور به ساخت رآکتورهای جدید، بیش از پیش احساس می‌شود.