با شتاب به سوی توسعه فناوری

مراکز نوآوری، شتاب‌دهنده‌ها، کارخانه‌های نوآوری، مراکز هم‌آفرینی و...ازجمله این زیرساخت‌هاهستند که قرار است در برنامه‌های جدید دفتر توسعه زیرساخت‌های فناوری و نوآوری معاونت علمی، فناوری واقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری به شکل پررنگ‌تری به ایفای نقش در این زیست‌بوم درحال رشد بپردازند.درگام اول این مسیر درماه گذشته شاهد برگزاری «گردهمایی دوروزه شتاب‌دهنده‌های منتخب ایران» با حضور بیش از۴۰ شتاب‌دهنده از استان‌های مختلف کشور بودیم که به گفته فعالان این حوزه قدم امیدوارکننده‌ای در هم‌اندیشی برای رفع چالش‌های مسیر شتاب‌دهی درکشور بوده است. درگفت‌وگو بادکتر سیدمحمدجواد صدری‌مهر، دستیارمعاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان در سامان‌دهی و توسعه زیرساخت‌های فناوری و نوآوری وچندی از فعالان حوزه شتاب‌دهی، تحولات وضعیت شتاب‌دهی در کشور و چالش‌های این مسیر را مورد بررسی قرار داده‌ایم. 

در سال‌های ابتدایی شکل‌گیری زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور، نیاز بود مفاهیم جدیدی تعریف شود و زیرساخت‌های مورد نیاز برای به وجود آمدن یک زیست‌بوم و رشد و توسعه آن شکل بگیرند. دکتر سیدمحمدجواد صدری‌مهر، در این‌باره توضیح می‌دهد: در آن سال‌ها هدف اصلی رشد کمی و شکل‌گیری زیرساخت‌ها بود. برای مثال، طی این سال‌ها بیش از ۵۰۰ توافق‌نامه در حوزه شتاب‌دهی و مراکز نوآوری با مجموعه‌های مختلف منعقد شده بود که حالا برخی از آنها فعال است و برخی غیرفعال شده است. همچنین قراردادهایی با کارخانه‌ها برای احداث کارخانه‎‌های نوآوری احداث شده بود که فقط تعداد محدودی از آنها به نتیجه رسیده بود. به همین علت پس از یک دهه فعالیت نیاز بود تغییراتی در نحوه حمایت از توسعه زیرساخت‌های مختلف زیست‌بوم نوآوری و فناوری کشور شکل بگیرد. 
 
سامان‌دهی زیرساخت‌ها
دکتر صدری‌مهر تصریح می‌کند: تلاش ما این است در دوره جدید، جهت‌دهی و ساختاردهی مناسبی برای زیرساخت‌ها داشته باشیم. چنین تلاشی ابتدا به آسیب‌شناسی و بازتعریف این زیرساخت‌ها نیاز داشت. براساس مطالعات و جلساتی که با متخصصان و راهبران هر یک از بازیگران زیست‌بوم داشتیم، در نهایت به پنج دستور‌العمل رسیدیم.او می‌افزاید: این دستورالعمل‌ها شامل شتاب‌دهنده‌ها، فضای کار اشتراکی، کارخانه‌های نوآوری، مراکز هم‌آفرینی ودرنهایت مراکز نوآوری است. با توجه به این دسته‌بندی‌ها الزامات تشکیل والزامات راهبردی هرزیرساخت مشخص خواهد بود.موضوع دیگربحث اعتباربخشی به زیرساخت‌های زیست‌بوم نوآوری است. در سال‌های اخیر برخی بازیگران زیرساختی زیست‌بوم درخواست ارائه مجوز یا تاییدیه داشتند تا مشخص شود این مجموعه زیر نظر معاونت علمی و فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان فعالیت می‌کند. وجود چنین تاییدیه‌ای در این مجموعه‌ها برای ایجاد ارتباطات و شبکه‌سازی‌ در زیست‌بوم بسیار ضروری بود.به گفته دکتر صدری‌مهر نیاز بود معاونت علمی از اقداماتی مانند صدور مجوز فعالیت فاصله بگیرد و صرفا بر مبنای عملکرد مجموعه‌ها گواهی صلاحیت فعالیت به آنها اعطا کند. در حال حاضر برای شتاب‌دهنده‌هایی که براساس شاخص‌ها بتوانند امتیاز لازم را کسب کنند، گواهی صلاحیت در دو سطح یک و دو با اعتبار دوساله صادر می‌شود. 

آسیب‌شناسی شتاب‌دهی زیر یک سقف
از آنجا که فعالیت بازیگران مختلف زیست‌بوم در کنار یکدیگر می‌تواند به افزایش سرعت رشد و توسعه منجر شود به نظر می‌رسد برگزاری گردهمایی‌هایی ازجنس گردهمایی شتاب‌دهنده‌ها فرصت شبکه‌سازی و هم‌افزایی را در میان آنها که از زیرساخت‌های مهم زیست‌بوم برای توسعه فناوری‌های جدید و ایده‌های نوآورانه هستند، فراهم می‌کند.
دکتر صدری‌مهر توضیح می‌دهد: در این رویداد شتاب‌دهنده‌ها از آخرین حمایت‌ها و امکانات نهادهای دولتی ازجمله معاونت علمی و فناوری و صندوق نوآوری و شکوفایی مطلع شدند و مقدمات ایجاد فرصت‌های گسترده‌تر برای شتاب‌دهنده‌ها فراهم شد تا برنامه‌ها و استارت‌آپ‌های خود را به مراحل بالاتری ارتقا دهند که در نتیجه برای جامعه ارزش افزوده ایجاد کند.
مریم حسینی، مدیرعامل شتاب‌دهنده نیروی غرب و از فعالان حوزه شتاب‌دهی استان کرمانشاه با اشاره به لزوم برگزاری رویدادهایی از این جنس تصریح می‌کند:شاید بتوان گفت مهم‌ترین دستاورد برگزاری چنین رویدادهایی در گام اول آشنایی و شبکه‌سازی باشد که ضرورت کار در زیست‌بوم نوآوری است. درپژوهشی، وضعیت سرزندگی زیست‌بوم استارت‌آپی کشور مورد بررسی قرارگرفته بودکه برای این موضوع سه شاخص بررسی شده بود، یکی از این شاخص‌ها میزان ارتباط و شبکه‌سازی شتاب‌دهنده‌ها بود که براساس نتایج این پژوهش به‌جزهسته‌ای کوچک ازشتاب‌دهنده‌ها که بیشترشان هم در تهران فعال هستند وارتباط قوی بایکدیگر دارند، سایرمراکز شتاب‌دهی به‌صورت انفرادی درحال فعالیت‌هستند وهمین موضوع می‌تواند بر روند فعالیت‌های چنین مجموعه‌هایی که ماهیت‌شان نیاز به شبکه‌سازی وبرقراری ارتباط با اجزای دیگردارد، تأثیر بگذارد. 
امیر عابدپور که از فعالان حوزه شتاب‌دهی حوزه هوشمندسازی و نفت و گاز و انرژی و مدیرعامل شتاب‌دهنده آی‌تک نیز است درخصوص برگزاری این گردهمایی به پیشران، می‌گوید: واقعیت این بود که جای خالی چنین گردهمایی‌ها و رویدادهایی برای برقراری ارتباط مؤثر میان فعالان زیست‌بوم در دو سه سال اخیر به‌شدت احساس می‌شد. برگزاری این رویداد فرصت بسیار خوبی را برای شبکه‌سازی میان فعالان حوزه شتاب‌دهی کشور فراهم آورد. البته شاید اگر در بخش‌هایی رویدادهای بعدی بازیگران دیگر زیست‌بوم مانند صندوق‌های سرمایه‌گذاری خطرپذیر یا حتی سازمان‌ها و نهادهایی هم حضور داشته باشند که به نحوی در تنظیم قوانین و مقررات فعالیت‌های زیست‌بوم نقش دارند، اثربخشی این گردهمایی دوچندان می‌شود.

مسیرهای مختلف شتاب‌دهی 
فرآیند شتاب‌دهی در سراسر دنیا به شکل‌های مختلفی پیش می‌رود؛ از عابدپور درخصوص انواع مدل‌های شتاب‌دهی رایج در کشور پرسیدیم که می‌گوید: فرآیند شتاب‌دهی را از چند منظر می‌توان دسته‌بندی کرد؛ در نگاه اول می‌توان شتاب‌دهنده‌ها را به دو دسته مستقل یا وابسته به سازمان و شرکتی بزرگ (corporate accelerator) طبقه‌بندی کرد. در شتاب‌دهنده‌های وابسته معمولا فعالیت شتاب‌دهی جایگزین نیاز تحقیق و توسعه شرکت یا سازمان است تا فرصت را برای جذب ایده‌های نوآورانه به نفع آن نهاد یا شرکت فراهم کند.وی می‌افزاید: از نگاه نوع کسب‌وکار هم می‌توان فعالیت‌های شتاب‌دهی را به شتاب‌دهنده‌های متداول و استارت‌آپ‌استودیوها (استودیوهای‌سرمایه‌گذاری)دسته‌بندی‌کرد. در استارت‌آپ‌استودیوها، تیم‌ها، اعضا یا به‌نوعی کارمندان مجموعه هستند و سهام اندک و مشروطی را از استارت‌آپ دریافت می‌کنند. این مجموعه‌ها به دلیل نوع فعالیت‌شان روی تیم‌های محدودتر و موضوعات محدودی متمرکزند اما با توان بالاتری روند شتاب‌دهی را اعمال می‌کنند اما در شتاب‌دهنده‌های متداول، سهامدار اصلی خود تیم‌ها هستند و سهم شتاب‌دهنده محدودتر است. علاوه بر این، برخی شتاب‌دهنده‌ها هم ترکیبی از این روش‌های مختلف را برای فعالیت‌های شتاب‌دهی خود انتخاب کرده‌اند.
به گفته عابدپور، آمارواطلاعات دقیقی از تعداد هریک ازانواع شتاب‌دهنده درکشوروجود ندارد اما باتوجه به این که خطرپذیری شتاب‌دهنده‌های عمومی و متداول بیشتر از نوع شرکتی و استارت‌آپ استودیوهاست به نظر می‌رسد در کشور ما برخلاف سایر کشورها این روش شتاب‌دهی سهم کمتری دارد و دو روش دیگر به دلیل خطرپذیری کمتر بیشتر توان تاب‌آوری و استمرار فعالیت داشته‌اند. 

دست‌اندازهای مسیر شتاب‌دهی
به گفته عابدپور از مهم‌ترین چالش‌های موجود در مسیر شتاب‌دهی کشور، سیاست‌گذاری یکسان در قبال انواع شتاب‌دهنده‌هاست؛ این در‌حالی است که با توجه به تفاوت‌های ساختاری و عملکردی هر یک از آنها، حمایت‌های متفاوتی را نیاز خواهند داشت. وی در ادامه تصریح می‌کند: از‌سوی دیگر زیست‌بوم نوآوری و فناوری در کشور بیشتر در بخش‌های عمومی به‌صورت کامل شکل ‌گرفته و تا حدی هم به سمت اشباع رفته است اما هنوز در لایه‌های صنعتی و حوزه‌های تخصصی برای مدل‌های کسب‌وکاری B۲B و B۲G به‌صورت کامل محقق نشده است و بازیگران این زیست‌بوم هم کامل نیستند؛ برای مثال هنوز به شکل واقعی سرمایه‌گذاری خطرپذیر برای این بخش وجود ندارد. حتی نهادهای بالادستی هم درک درستی از نحوه فعالیت این مجموعه‌ها ندارند و نه قوانین و مقررات موجود برای فعالیت کسب‌وکارها متناسب با ویژگی‌ها و سازوکار آنها به‌روزرسانی شده است.نکته جالب این است که اتفاقا بیشتر فناوری‌های عمیقی که درکشور نیاز به توسعه دارد و بحث روز دنیای فناوری است هم از این دست هست. 
عابدپور می‌افزاید: نکته دیگر درخصوص فرآیند شتاب‌دهی شرکت‌های فناوری‌محور و توسعه فناوری‌های جدید، نیاز به داده است. این فناوری‌ها عملکردی مبتنی بر داده دارند و این در‌حالی است که در کشور ما سیاست‌گذاری اصولی و تنظیم مقررات برای دسترسی به داده‌ها هنوز اولویت نیست و اقدامی برای آن نمی‌شود. به همین دلیل بسیاری از استارت‌آپ‌های کنونی در حال شتاب‌دهی در کشور ما اصلا شرکت‌های فناوری‌محور برمبنای فناوری‌های پیشرفته نیست.
حسینی درهم‌تنیدگی و تداخل فعالیت‌های شتاب‌دهی در زیست‌بوم را نیز به‌عنوان چالش دیگراین حوزه می‌داند و توضیح می‌دهد: با وجود این‌که نسبت به یک دهه پیش که بازیگران زیست‌بوم به‌عنوان مفاهیم تازه وارد حوزه کسب‌وکاری کشور شده بودند شرایط خیلی متفاوت شده و شاهد بلوغ نسبی در زیست‌بوم هستیم اما واقعیت این است که بسیاری از عناوین از ابتدا به‌درستی معنا نشده و در نتیجه کارکرد مورد انتظار را هم ندارد. این موضوع موجب شده مجموعه‌های متعددی که با عنوان‌های مختلفی در زیست‌بوم در حال فعالیت‌ است دچار درهم‌تنیدگی عملکردی شده و در کار یکدیگر تداخل ایجاد کنند. به همین دلیل نیاز است که بخش‌های حاکمیتی درگیر در این زمینه با کارهای ترویجی و حمایت‌های اصولی، به بازتعریف هر یک از این بازیگران و فعال شدن تمام بخش‌های شتاب‌دهی در کشور به صورت اصولی کمک کنند. 
عابدپور معتقد است معاونت علمی و فناوری می‌تواند نقش بسیار مؤثرتری در رفع چالش‌های زیرساخت‌های زیست‌بوم نوآوری ایفا کند؛ وی در این‌خصوص می‌گوید: در دوران جدید معاونت علمی و فناوری، به نظر می‌رسد توجه ویژه‌تری به این حوزه شده است. اما در کنار توجه به توسعه زیرساخت‌های فیزیکی لازم است که معاونت علمی به عنوان متولی زیست‌بوم نوآوری کشور به فکر توسعه زیرساخت‌های نرم از جمله سیاست‌گذاری درخصوص قوانین و مفاد حقوقی قراردادهای صنعتی به‌صورت تخصصی‌تر در حوزه‌های مختلف باشد و تا فعالیت‌های زیست‌بوم از فضای صرفا عمومی کمی فاصله بگیرد و به سمت توسعه فناوری‌های تخصصی‌تر و صنعتی پیش برود. این فعال حوزه شتاب‌دهی می‌افزاید: از‌سوی دیگر بحث تأمین مالی و توسعه سرمایه‌گذاری خطرپذیر در کشور هم نیاز به توجه ویژه دارد، زیرا تیم هرقدر هم بخواهد قوی باشد اگر نتوانیم سرمایه خطرپذیری برای توسعه محصول یا فناوری فراهم کنیم، فرآیند شتاب‌دهی تکمیل نخواهد شد. واقعیت این است که طی این سال‌ها سطح بلوغ مجموعه‌های زیست‌بوم نسبت به قبل متفاوت شده است و نیازهای متفاوتی نسبت به قبل دارد. اگر به این موارد توجه جدی نشود منجر به دلسردی افراد پرتوان و متخصص کشور از ورود به دنیای کارآفرینی و توسعه فناوری و نوآوری خواهد شد؛ کما این‌که همین امروز هم شاهد کاهش کمی و کیفی ورودی شتاب‌دهنده‌ها هستیم.

پیشنهاد ایجاد تشکل صنفی 
حمیدرضا خجسته، از فعالان حوزه شتاب‌دهی کشور و مدیرعامل شتاب‌دهنده مهام‌توس استان خراسان رضوی تصریح می‌کند: در گردهمایی شتاب‌دهنده‌های منتخب آخرین سیاست‌گذاری‌های کلان در حوزه شتاب‌دهی کشور ارائه شده بود و رویکرد معاونت علمی و فناوری هم هدایت هدفمند با تمرکز بر اقدامات بزرگی که می‌تواند در حوزه شتاب‌دهی عنوان شد. با تحولی که در جریان ارزیابی شتاب‌دهنده‌ها شناسایی و ارزیابی‌شان در قالب طرح اعطای گواهی صلاحیت فعالیت ایجاد شده است، شناخت مشکلات و موانع فعالان حوزه شتاب‌دهی اهمیت دوچندانی پیدا کرد. وی با اشاره به این که در خراسان رضوی در حال حاضر اولین انجمن صنفی مراکز شتاب‌دهی کشور شکل گرفته است، می‌افزاید: با توجه به تجربیات به دست آمده از تنها انجمن فعالان حوزه شتاب‌دهی در کشور، پیشنهاد ایجاد اجتماع صنفی در قالب انجمن صنفی را در این رویداد مطرح کردم که این پیشنهاد با حمایت کامل دکتر دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان رئیس‌جمهور و دکتر صدری‌مهر، دستیار ایشان در ساماندهی و توسعه زیرساخت‌های فناوری و نوآوری، قرار‌گرفت. بدون شک شکل‌گیری چنین تشکل بزرگی می‌تواند در ادامه علاوه بر نقش مشورتی که به آن اشاره شد، تأثیر مهمی در پیگیری مشکلات و چالش‌های فعالان این حوزه داشته باشد ودرنهایت به توسعه و بهبود و ارتقای سطح خدماتی که شتاب‌دهنده‌ها به کسب‌وکارهای نوآورانه و فناورانه کشور ارائه می‌دهند، کمک کند.به گفته خجسته،این تشکل صنفی قراراست ازیک سو با پیگیری مطالبات وحل مشکلات این حوزه و حفاظت ازمنافع آنها فعالیت کند، ازسوی دیگرهمسو با تشکل‌های همگن دیگر درهم‌گرایی بخش خصوصی درسیاستگذاری‌های کلان زیست‌بوم نوآوری ایفای نقش کند. وی درخصوص روند شکل‌‌گیری این انجمن به«پیشران» می‌گوید: درحال حاضر کارگروهی باحضور تعدادی از نمایندگان شتاب‌دهنده‌های منتخب حاضر درگردهمایی تشکیل شده است.براساس شرایط و ضوابط قانونی مربوط به تشکل‌ها، مسیر پیشبردکار تعیین‌شده ودرحال انجام تشریفات قانونی وحقوقی ایجادانجمن صنفی هستیم.