درمان در ساعت‌مقرر

بررسی‌های علمی نشان داده است که زمان دقیق مصرف دارو برای درمان بیماری‌های خاص، به‌ویژه وقتی بیماری در بدترین وضعیت خود قرار دارد، بسیار مهم است. سال ۱۳۷۷/۱۹۹۷، پزشکان دنور، ۵۹ بیمار مبتلا به آسم را در سه گروه دسته‌بندی کردند. اولین گروه ساعت ۸ صبح هر روز به مدت چهار هفته، از استروئید‌های استنشاقی استفاده کردند. گروه بعدی از همان دارو ساعت پنج و نیم بعدازظهر استفاده کردند و گروه سوم، روزی چهار بار در ساعت‌های ۷ صبح، ۱۲ ظهر، ۷ عصر و ۱۰ شب، این اسپری استنشاقی را به کار بردند. در ابتدای بررسی به نظر می‌آمد بهترین روش درمان متعلق به گروه سوم است. نتایج این بررسی نشان داد، کمترین اثرگذاری دارو در افرادی بوده است که ۸ صبح دارو را مصرف کرده بودند، اما اثربخشی دارو در دو گروه دیگر مشابه هم بودند. در نهایت محققان دریافته بودند دارو وقتی منطبق با ساعت زیستی بدن مصرف شود، بیشترین اثربخشی را دارد.

زمان‌درمانی، روشی برای اثربخشی دارو‌ها

زمان‌درمانی، رشته‌ای تحقیقی با سابقه طولانی است که بررسی‌های متعددی در آن صورت گرفته است. برای مثال، محققان دانشگاه بیرمنگام اثربخشی واکسن آنفلوآنزا را روی افراد در ساعت‌های مختلف زمانی روز بررسی کردند و دریافتند بدن آن دسته از اشخاصی که بین ۹ تا ۱۱ صبح، واکسن آنفلوآنزا را دریافت می‌کنند بیش از افرادی که این واکسن را بین ۳ تا ۵ بعدازظهر می‌زنند پادتن (آنتی‌بادی) ضد آنفلوآنزا تولید می‌کند. ساعت زیستی بدن‌مان، چرخه زیستی ۲۴ساعته است که با ساعت‌های درونی بد‌ن‌مان و با استفاده از راهنما‌های بیرونی، مانند نور، تنظیم می‌شود. صبح‌ها وقتی روز می‌شود، شبکیه چشم‌مان نور را ردیابی می‌کند و جلوی تولید هورمون ملاتونین را می‌گیرد و موجب بیداری‌مان می‌شود. همچنین دمای بدن در طول روز، تا نیم درجه متغیر است. دمای بدن معمولا ساعت ۴صبح در خنک‌ترین و ۶بعدازظهر در گرم‌ترین حالت خود قرار دارد. هورمون‌ها، سلول‌های ایمنی و عملکرد اندام‌های بدن‌مان هم در طول روز دستخوش نوسان هستند. مثلا در بررسی روی کبد موش‌ها مشخص شده، کبد این حیوانات شب‌هنگام ۵۰درصد منقبض و کوچک‌تر می‌شود. بسیاری از محققان زمان‌درمانی دهه‌هاست درصدد آن هستند تا از این چرخه ۲۴ ساعته بدن استفاده کرده و اثر دارو‌ها را در درمان بیماری‌ها بهبود بخشند. البته برخی پزشکان مدت‌هاست زمان اثربخشی برخی از دارو‌ها را متوجه شده‌اند. مثلا، بسیاری از پزشکان معتقدند داروی درمان کلسترول بالا باید شب‌ها مصرف شود تا با بدن که شب‌ها بیش از هر زمان دیگر کلسترول بد تولید می‌کند، هماهنگ باشد. سال ۱۳۹۶/۲۰۱۷ جایزه نوبل پزشکی به سه ژنتیک‌شناس اعطا شد. این محققان توانسته بودند مکانیسم‌های کنترل ساعت‌های بیولوژیکی را کشف کنند. در واقع آن‌ها در بدن مرغ مگس‌خوار ژنی را یافته بودند که آهنگ تغییرات و ساعت زیستی بدن آن را کنترل می‌کرد. این ژن، پروتئینی را رمزگشایی می‌کند که شب‌ها در سلول‌های بدن انباشته شده و در طول روز از مقدار آن کاسته می‌شود. این کشف هیجان‌انگیز به محققان نشان داد که پتانسیل عظیمی در تحول درمان بیماری‌ها وجود دارد.

مشکلات در روند زمان‌درمانی

البته همراه با ظرفیت زمان‌درمانی، مشکلاتی هم وجود دارد. مثلا، اگر دانشمندان از یک دهه قبل متوجه شده‌اند واکسن آنفلوآنزا صبح‌ها موثرتر است، پس چرا این واکسن را فقط صبح‌ها به افراد نمی‌زنند؟ خوب باید گفت، اول این‌که مراکز بهداشت و درمان نمی‌توانند تمام افراد را صبح‌ها واکسن بزنند و دوم این‌که برخی از افراد مانند زنان باردار، به‌دلیل مشکلاتی مانند تهوع صبحگاهی نمی‌توانند واکسن را صبح دریافت کنند و مجبور می‌شوند، زمان دیگری از روز به کلینیک‌ها مراجعه کنند. مشکل دیگر هم این است که بیشتر مراکز درمانی و سیستم بهداشتی گرفتار کاغذبازی و فشار‌های مالی هستند و نمی‌توانند به‌سادگی روند کاری‌شان را تغییر داده و سازگار با ساعت زیستی بدن کار کنند. در نهایت متخصصان بهداشت و سلامت نمی‌خواهند تا زمانی‌که نتایج کارآمدی تطبیق دارو با ساعت زیستی کاملا مشخص نشده است، تغییر زیادی در روند کارشان ایجاد کنند.

برای مثال، در تحقیقی که سال۲۰۲۱ در چین انجام شد، محققان دریافتند واکسن کووید ــ ۱۹، صبح‌ها بهتر عمل می‌کند، اما یک‌سال بعد محققان بهداشت و سلامت بریتانیا به این نتیجه رسیدند این واکسن بعدازظهر‌ها کارآیی بیشتری دارد، اما هر دو تحقیق مشکلاتی داشتند و آن این بود که هیچ‌یک از آن‌ها سابقه مصرف دارو و الگو‌های خواب و شیفت کاری افراد را در نظر نگرفته بودند. مشکل تامین بودجه شرکت‌های دارویی، پیروی از روند درمان بیماری‌ها را منطبق با ساعت زیستی بدن مشکل می‌کند. شرکت‌های دارویی در حال حاضر روند بازاریابی ایمنی دارند و چنانچه زمانی بخواهند دارو‌هایی تولید کنند که فقط در یک زمان خاص مصرف شود، آن‌ها را دچار مشکل می‌کند. چه تضمینی وجود دارد بیمار دقیقا سر وقت داروی خود را مصرف کند؟ تقریبا ۳۰ تا ۵۰‌درصد بیماران اهمیتی به مصرف دقیق داروی خود نمی‌دهند، اما با تمام این مشکلات تولید دارو براساس زمان‌درمانی می‌تواند در درمان بیماری‌ها، انقلابی به‌وجود آورد و دارو‌های «نجات‌بخشی» که پیش از این در آزمایش‌های بالینی شکست خورده بودند عملکرد موفقی داشته باشند.

منطق ساعت

در تحقیقی، محققان هاروارد بررسی‌های دارو‌های پیشگیری از سکته مغزی روی موش‌های شب‌گرد را با موفقیت انجام دادند، اما شاهد اثربخشی این دارو‌ها در انسان نبودند، اما بعد دریافتند تمام آزمایش‌ها روی موش‌ها در روز انجام شده بود و این زمانی بود که موش‌ها غیرفعال بودند. پس به این نتیجه رسیدند شاید دارو‌ها در انسان هم اثربخش باشند و فقط زمان آزمایش آن‌ها اشتباه بوده است و باید این آزمایش‌ها را در زمان مناسب تکرار کنند. محققان هاروارد می‌گویند، با کشف این حقیقت می‌توان گفت تاکنون در دنیا میلیون‌ها میلیون دلار برای آزمایش دارو‌ها هدر رفته است. درواقع زمان مصرف دارو روی عوارض جانبی آن هم اثر داشته و تغییراتی در آن به وجود می‌آورد. بنابه گفته محققان هاروارد، برای صرفه‌جویی در پول و زمان و البته نجات جان انسان‌ها از بیماری‌های مختلف، باید «منطق ساعت» بدن را وارد تمام آزمایش‌ها کرد. این رویکرد در تغییر زمان‌بندی دارو‌ها هم موثر خواهد بود. بنابه گفته محقق زمان‌درمانی از دانشگاه آکسفورد، اگر دارویی را باید ساعت ۸ صبح مصرف کرد و به هر دلیلی امکان آن وجود نداشت، می‌توان داروی دیگری تولید کرد که زمان‌بندی داروی قبلی را تغییر دهد. به این‌ترتیب مشکل زمان دقیق مصرف دارو هم برطرف می‌شود. زمان‌درمانی فقط با هماهنگ کردن دارو‌ها با آهنگ تغییرات ساعت زیستی کار نمی‌کند. در این روش دارو‌هایی تولید می‌شود که روی سازوکار ساعت زیستی بدن هم اثر می‌گذارد.

زمان‌درمانی در تغذیه و ورزش

زمان‌درمانی و دارو تنها مسیر داشتن زندگی سالم نیست، بلکه زما‌ن‌درمانی و تغذیه سالم و ورزش هم برای سلامت بهتر انسان مهم است. محققان هاروارد دریافتند، مصرف غذا در زمان‌های مختلف روز، در سرعت سوزاندن کالری و ذخیره چربی نقش دارد. به‌طور مثال غذایی که ساعت ۵ بعدازظهر مصرف می‌شود بسیار سالم‌تر از وقتی است که در ساعت ۹ شب مصرف شود. این مقوله در ورزش هم صحت دارد. در بررسی زن‌ها مشخص شده، افرادی که صبح‌ها ورزش می‌کنند، بیشتر چربی‌های شکمی‌شان سوخته و از فشار خون آن‌ها کم می‌شود و زنانی که عصر ورزش می‌کنند، عملکرد ماهیچه‌ای آن‌ها بهبود می‌یابد.

نوع‌زمانی ساعت زیستی

پیش از این‌که شروع به مصرف دارو یا ورزش در زمان خاصی کنید، بهتر است بدانید، ساعت زیستی بدن ما با یکدیگر متفاوت است. برخی از افراد سحرخیز و برخی اصطلاحا «جغدشب» هستند. این ویژگی‌های انسان را نوع‌زمانی (Chronotype) می‌گویند. نوع‌زمانی تحت تاثیر سن، جنسیت و ژن‌ها قرار دارد. در آینده پزشکان هنگام تجویز دارو می‌توانند به‌جای استفاده از ساعت روی دیوار، از ساعت زیستی افراد استفاده کنند. البته باید به یاد داشته باشید زمان برای بیشتر دارو‌ها مهم نیست و اگر بیماری فردی در ساعات مختلف روز، تغییری نمی‌کند، مهم نیست چه ساعتی از روز دارو مصرف کند. در ضمن زمان مصرف برای دارو‌های حاوی نیمه‌عمر (که هفته‌ها طول می‌کشد تا اثرشان از بین رود) اهمیتی ندارد.

روزنامه جام جم