دروازه های ورود به آسیا و آفریقا

محمود احمدی نژاد، رئیس جمهور ایران در سفر خود به امارات در جمع خبرنگاران با اعلام این که ما امروز به صورت قاطع درصدد تجدیدنظر در رابطه با مصر هستیم

کد خبر: ۱۳۵۸۶۰

، تاکید کرد: «اگر همین امروز دولت مصر اعلام آمادگی کند، ما همین آخر وقت اداری امروز، سفارتمان را در قاهره برپا می کنیم.»
در پی این حرکت ، رئیس جمهور، دولت مصر، مقامات و شخصیت های سیاسی و مذهبی این کشور از برقراری روابط ایران و مصر در تمامی سطوح استقبال کردند.

ایران و مصر به لحاظ داشتن مشترکات دینی و فرهنگی و جایگاه راهبردی که یکی کلید ورود به آسیا و دیگری کلید ورود به آفریقا محسوب می شود، دوکشور هم وزن و هم کف به شمار می روند که نزدیکی آنها می تواند قدرت نفوذ کشورهای اسلامی را در مجامع بین المللی افزایش قابل توجهی دهد. آشنایی با سابقه تاریخی و فرهنگی روابط دو کشور می تواند ما را در درک ضرورت ایجاد این ارتباط کامل یاری کند.

روابط تاریخی ایران و مصر

پیشینه تاریخی روابط ایران از زمان کورش کبیر آغاز می شود. بنابر نوشته هرودت ، تاریخ نویس مشهور یونانی ، کورش کبیر از آمالیس Amalis فرعون مصر خواست تا بهترین چشم پزشک مصر را به دربار او در پارس بفرستد. فرعون نیز یک چشم پزشک مصری را به دربار ایران فرستاد. (در دنیای قدیم ، مشهورترین چشم پزشکان ، مصری بودند) پس از کورش ، فرزندش ، کمبوجیه در 525 پیش از میلاد، به سرزمین مصر نیرو فرستاد و ممفیس پایتخت آن کشور به دست سربازان پارسی گشوده شد. لیکن ایرانیان که خود از تمدنی والا برخوردار بودند، در فتح مصر همچون ملتی غالب با مصریان رفتار نکردند؛ بلکه روابط آنها در حقیقت یک بده بستان فرهنگی بود.
پس از ظهور اسلام ، رابطه ایران و مصر وارد مرحله جدیدی شد. بویژه بعد از روی کار آمدن سلسله های بنی امیه و بنی عباس و تحت تعقیب قرار گرفتن اهل بیت (سلام الله علیهم) طرفداران آنان بویژه سادات ، در جستجوی پناهگاهی به مصر و ایران مهاجرت کردند و در این 2 کشور خصوصا در مصر بنیانگذار حکومت مقتدری شدند که برای مدت چند قرن ، رقیبی زورمند و تهدیدی بزرگ برای خلافت بغداد بود.
در سال 1869 که کانال سوئز افتتاح شد و شاهان و فرمانروایان جهان از سراسر دنیا برای شرکت در آن مراسم به مصر رفتند، به دستور ناصرالدین شاه ، معیرالممالک که از رجال طراز اول دربار قاجار بود، در راس هیاتی راهی اسکندریه شد.
در سالهای آخر سلطنت ناصرالدین شاه ، با وجود آن که ایران و مصر روابط سیاسی رسمی نداشتند، هرگاه شخصیتی از ایران به مصر می رفت ، از سوی دربار آن کشور با تشریفات رسمی مورد استقبال و پذیرایی قرار می گرفت.

روابط ایران و مصر پیش از انقلاب اسلامی ایران

با فروپاشی نظام پادشاهی در مصر و به قدرت رسیدن افسران آزاد، در سیاست مصر تغییراتی عمده در صحنه های داخلی و خارجی به وجود آمد و سرهنگ ناصر با رویکرد به افسانه قومیت عربی و صدور افکار ملی گرایی به منطقه خلیج فارس ، نظام پهلوی را به چالش طلبید. در چنین شرایطی ، روابط 2 کشور سیر نزولی به خود گرفت تا این که سرانجام در 4 مرداد 1339 روابط دیپلماتیک قطع شد.
در پی شکست مصیبت بار اعراب در جنگ 1967 ناصر در سیاست های منطقه ای و جهانی خود تغییراتی داد. مضافا این که حمایت ظاهری ایران از اعراب در 1967 ، فرصت خوبی برای بهبود روابط فراهم کرد و بر اثر میانجی گری کویت و تماسهای طرفین ، روابط ایران و مصر مجددا روند صعودی پیدا کرد تا این که در 7 شهریور 1349 (اوت 1970) 2 کشور با صدور اعلامیه ای تصمیم به ارتقای سطح روابط با سفارت گرفتند؛ اما یک ماه پس از صدور اعلامیه تجدید رابطه میان 2 کشور، ناصر فوت کرد.
با روی کار آمدن انورسادات ، سیاست های مصر در عرصه خارجی تا حدود زیادی به موضعگیری های رژیم شاه نزدیک شد که رویگردانی سادات از بلوک شرق به سمت بلوک غرب و در پیش گرفتن سیاست اقتصادی مبتنی بر بازار آزاد از آن جمله است. سادات پس از جنگ اکتبر 1973 سیاست سازش و همکاری با اسرائیل را دنبال کرد. مناسبات ایران و مصر پس از این جنگ ، با اعلام آمادگی ایران برای همکاری در بازسازی مصر و افزایش تماسهای دوجانبه به اوج خود رسید.
در تاریخ معاصر، روابط شاه و سادات - 2 عنصر کاملا وابسته به امپریالیسم غرب - عصر طلایی مناسبات تهران - قاهره به شمار می آید. ایران به یکی از حامیان اقتصادی مصر در اواسط دهه 1970 تبدیل شد. علاوه بر کمکهای اقتصادی ، ایران و مصر به متحدان سیاسی یکدیگر نیز تبدیل شدند. شاه از تمامی ابتکارات سادات برای صلح با اسرائیل حمایت می کرد.
روابط شاه با انورسادات چنان گرم شده بود که همزمان با اوج گیری انقلاب ایران ، سادات تنها رئیس دولتی در جهان بود که حاضر شد شاه را پناه دهد و سرانجام نیز کمتر از 2 سال بعد، مسجد الرفاعی قاهره محل دفن وی شد.

روابط ایران و مصر پس از انقلاب اسلامی ایران

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، مناسبات سیاسی 2 کشور به دلیل امضای قرارداد کمپ دیوید از سوی مصر به دستور امام خمینی ره و در سال 1979 قطع شد و با پذیرش شاه مخلوع از سوی مصر روابط فی مابین متشنج شد.
پس از پایان جنگ دوم خلیج فارس و آزادسازی کویت از سوی نیروهای متفقین به رهبری امریکا، بار دیگر نقشه سیاسی خاورمیانه دگرگون شد. این دگرگونی ها و تحولات ، زمینه مناسبی برای نزدیکی تهران و قاهره فراهم آورد و در تاریخ 8 اردیبهشت 1370 ، دفاتر حفاظت منافع دو کشور در تهران و قاهره گشایش یافت. از آن زمان تاکنون مقامات 2 کشور عمدتا وزرای خارجه طی تماس ها و گفتگوهای دوجانبه درصدد بهبود مناسبات برآمده ، می کوشند تا سطح آن را ارتقاء دهند.
در دهه گذشته 2 کشور در مسائل بین المللی همکاری خوبی با یکدیگر داشته اند که هماهنگی مواضع دو کشور در مساله بوسنی و کمک به مسلمانان آن ، موضع گیری نزدیک 2 کشور درباره NPT (پیمان منع گسترش سلاحهای کشتار جمعی)، رایزنی های 2 کشور در مساله حقوق بشر که به تغییر رای مصر نسبت به قطعنامه حقوق بشر علیه ایران از مثبت به ممتنع انجامید و همکاری 2 کشور در چارچوب سازمان کنفرانس اسلامی و شرکت عمرو موسی ، وزیر خارجه مصر در اجلاس تهران و اتخاد مواضع مشترک در بسیاری از مسائل مطرح شده در کمیته های کنفرانس از آن جمله بوده است.

ارتباط در زمان جنگ تحمیلی

پس از آغاز جنگ ایران و عراق ، نخست مصر هر دو طرف را محکوم کرد، اما مصر از این که عراق می توانست سدی در مقابل گسترش انقلاب اسلامی باشد، بسیار خشنود بود. با توجه به این امر بود که مصر پس از شدت یافتن جنگ به عراق کمکهای نظامی بسیاری کرد.
میزان کمکهای نظامی مصر به عراق تا 1985 به بیش از 2میلیارد دلار رسید. به گزارش مطبوعات مصر، از نوامبر 1981 تا اکتبر 1982 مصر بین 40 تا 60 خلبان جنگی به عراق اعزام کرد. در فاصله سالهای 1981 تا 1986 مصر 10 هواپیمای اف 6 ، 4 هواپیمای اف 7 و 520 تانک تی 5 به عراق صادر کرد.
رشد جنبش اسلام خواهی در منطقه به طور اعم و در مصر به طور اخص که مشخصا پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران روند قابل توجهی داشت موجب شد مقامات مصری ، جمهوری اسلامی ایران را به دخالت در امور داخلی کشور خود متهم کنند؛ ولی هیچ گاه نتوانستند مدرک یا سندی در این خصوص ارائه کنند. با این حال ، دولت مصر با عنوان کردن همین اتهام ، در تاریخ 13 اسفند 1366 به بستن دفتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران در قاهره اقدام کرد.
با پذیرش قطعنامه 598 و پایان جنگ تحمیلی ، جمهوری اسلامی ایران در یک حرکت بشر دوستانه و به طور یک جانبه اسرای مصری را که در طول جنگ در کنار نیروهای عراقی به اسارت درآمده بودند، با وساطت شیخ محمد غزالی ، روحانی برجسته مصری آزاد کرد

در سطح همکاری های منطقه ای نیز 2 کشور در موارد بسیاری مواضع مشترک دارند که ضرورت جلوگیری از گسترش سلاحهای کشتار جمعی رژیم صهیونیستی ، حمایت از تمامیت ارضی عراق و جلوگیری از تجزیه آن و طرح خلع سلاح هسته ای و کشتار جمعی در خاورمیانه از آن جمله است.
پایان جنگ ایران و عراق ، حمله عراق به کویت ، سقوط شوروی و پایان جنگ سرد، پیمان راهبردی ترکیه ، اسرائیل و بهبود روابط ایران و اعراب را می توان ازجمله مهمترین عواملی دانست که از اواخر دهه 1980به بعد به تنش زدایی روابط ایران و مصر کمک کرده است.

دولت خاتمی و رابطه با مصر

هاشمی رفسنجانی ، رئیس جمهوری وقت ایران در دور دوم دولت خود و همزمان با کوشش برای تجدید روابط با عربستان سعودی گامهایی را به سوی قاهره برداشته بود؛ اما گسترش این گامها برای دولت محمد خاتمی ، رئیس جمهور سابق ایران باقی ماند.
از جمله عوامل مهم داخلی که تاثیر بسیار زیادی در رابطه با تغییر نگرش جهان و اعراب به ویژه مصری ها بر ایران گذاشت ، انتخابات ریاست جمهوری خرداد 1376 و روی کار آمدن سیدمحمد خاتمی به عنوان رئیس جمهوری ایران بود. مصاحبه خاتمی با شبکه سی.ان.ان و تلاشهای دولت جدید برای تنش زدایی که بیش از همه در رابطه با اعراب تبلور یافت ، نقطه عطف بسیار مهمی در رابطه با خوش بینی نخبگان سیاسی و متفکران ایران و مصر در مقایسه با آینده روابط 2 کشور بود، به گونه ای که برخی از آنها این تحولات را بهار اعراب و ایران توصیف کردند. برگزاری اجلاس سران کنفرانس اسلامی در تهران به ریاست خاتمی با استقبال گسترده اعراب و بویژه مصری ها مواجه شد. گرچه مبارک خود در کنفرانس تهران حضور نیافت ، اما وزیر خارجه قدرتمند او عمرو موسی حضور یافت و به دلیل حضور نیافتن مبارک از سوی او عذرخواهی کرد. سفر هیاتهای فرهنگی و از جمله هیاتی به سرپرستی عباس ملکی ، معاون وقت وزارت خارجه به مصر و دیدار خاتمی با حسنی مبارک ، رئیس جمهوری مصر در ژنو در حاشیه نشست سران جامعه اطلاعاتی در 19 آذر 82 از جمله گامهای برداشته شده دیگر برای ایجاد رابطه بود. با این که روی کارآمدن خاتمی و آغاز بحث جامعه مدنی و گسترش آزادی های سیاسی و فکری در ایران یک تحول داخلی محسوب می شود، اما نمی توان تاثیر تحولات بین المللی و نیز فرصتهای ایجاد شده جهانی برای اعاده قدرت ایران را نادیده گرفت.

دولت احمدی نژاد و رابطه با مصر

با روی کار آمدن دولت احمدی نژاد و تاکید بر اولویت سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران مبنی بر توسعه روابط با کشورهای اسلامی و عربی ، برخی از سیاستمداران و شخصیت های مصری غیردولتی موضع مثبتی در قبال این اظهارات اتخاذ کرده و از این سیاست استقبال کردند. در این دوره نیز گامهایی برای بهبود روابط برداشته شد. کمیته روابط خارجی مجلس شعب مصر نشست ویژه ای را برای بررسی روابط مصر و ایران در سایه روی کارآمدن دولت جدید در ایران ، برگزار کرد و با تاکید بر از سرگیری روابط با ایران ، ارتقای روابط 2 کشور را در درجه اول به مصلحت مصر دانست.
در طول 2 سالی که از عمر دولت احمدی نژاد می گذرد مقامات ایرانی در سطوح مختلف سفرهای متعددی را به مصر داشته و با مقامات این کشور درخصوص مسائل هسته ای و تحولات منطقه ای و بین المللی مذاکراتی را داشته اند. سفر علائالدین بروجردی ، رئیس کمیسیون سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی به قاهره برای رایزنی درخصوص مساله هسته ای کشورمان ، سفر منوچهر متکی ، وزیر امور خارجه به منظور شرکت در کنفرانس مصالحه ملی عراق به قاهره و دیدار با حسنی مبارک ، رئیس جمهور مصر، دیدار سرپرست دفتر حفاظت منافع کشورمان در قاهره جهت پیگیری موارد توافق شده در ملاقات متکی با مبارک.
دیدار حدادعادل ، رئیس مجلس شورای اسلامی با فتحی سرور، رئیس مجلس خلق مصر در حاشیه نشست روسای اتحادیه بین المجالس در استانبول ، سفر موسوی ، معاون حقوقی و پارلمانی رئیس جمهور به قاهره به منظور دعوت از مقامات مصری برای شرکت در کنفرانس حمایت از انتفاضه فلسطین و دیدارش با احمد نظیف نخست وزیر، فتحی سرور رئیس مجلس شعب ، مفید شهاب وزیر حقوقی پارلمان مصر و عمروموسی دبیرکل اتحادیه ، سفر علی لاریجانی دبیر شورای عالی امنیت ملی به قاهره و دیدار با مبارک ، ابوالغیط وزیرخارجه ، عمر سلیمان ، رئیس دستگاه امنیتی و عمرو موسی دبیرکل اتحادیه عرب ، سفر مجدد وزیر امورخارجه کشورمان به قاهره و دیدار با حسنی مبارک و ابوالغیط درخصوص تحولات لبنان ، سفر باقری معاون عربی و آفریقایی وزارت خارجه در ارتباط با پرونده هسته ای ، دیدار داوودی ، معاون اول رئیس جمهور با احمد نظیف ، نخست وزیر مصر در حاشیه اجلاس مجمع جهانی اقتصاد و سفر مجدد متکی به مصر برای شرکت در اجلاس شرم الشیخ درخصوص عراق را می توان از جمله گامهای برداشته شده از سوی تهران برای ایجاد ارتباط مجدد تهران و قاهره دانست.
در قبال این دیدارها، مقامات مصری نیز در سطوح مختلف به ایران سفر و با مقامات ایرانی دیدار داشتند که سفر سعد جمال ، رئیس کمیسیون امور عربی مجلس شعب مصر به تهران و شرکت در کنفرانس قدس و دیدار هیات مصری با متکی در حاشیه کنفرانس و سفر هیات مصری به ریاست ابراهیم حماد، رئیس پلیس مصر به اصفهان برای شرکت در کنفرانس پلیس کشورها از آن جمله است.