پشت صحنه تابستان داغ

البته شاید بتوان عنوان فصل شلوغی‌های شبانه شهرهای جنوبی کشور را هم بر آن نهاد اما بیایید از علم بپرسیم؛ دلیل اصلی دمای بالای هوا در تابستان چیست؟ چرا بعضی روزها هواشناسان از عبارت فرین یا اکستریم دمایی استفاده می‌کنند؟ و معتقدند دما به بیشترین میزان خود رسیده و شرایط عبور و مرور برای گروه‌های سنی حساس آسیب‌زننده خواهدبود. روزهایی با گرمای شدید در پیش خواهد بود.

اگر بخواهیم از خوشی‌های ناپایدار تابستان بگذریم، بی‌شک این فصل برای یک بار هم که شده قدرت تاب‌آوری ما را در فضای بیرونی شهرها کاهش داده‌است؛ به گونه‌ای که در بیشتر مواقع دلمان نمی‌خواسته در میانه روز و در فضای باز محیط بیرون از خانه، اداره یا خودرو و در کل در جایی که کولرها کار نمی‌کنند به فعالیت بپردازیم. برای پاسخ به پرسش‌هایی درباره گرمای شدید هوا در تابستان ابتدا باید نمایی از موقعیت زمین در فضا داشته‌باشیم.

کره‌ زمین روی مداری بیضی‌شکل به دور خورشید در گردش است. علاوه بر این زمین به دور خودش نیز می‌چرخد که شب و روز پدید می‌آید. گردش زمین به دور خورشید عامل تشکیل فصل‌ها نیست. بلکه انحراف محور زمین است که منجر به ایجاد فصول گوناگون در کره زمین شده‌است. واضح است این فصل‌ها در نیمکره شمالی و جنوبی متفاوت است . برای مثال زمانی که در نیمکره‌شمالی تابستان است، مردم نیمکره جنوبی فصل زمستان را تجربه می‌کنند و برعکس.

گفتنی است برخلاف آنچه تصور می‌شود، زمین در تابستان (نیمکره شمالی) بیشترین فاصله را نسبت به خورشید دارد ولی زاویه محور چرخش زمین به دور خودش به‌گونه‌ای است که نور خورشید مستقیم بر زمین می‌تابد و انرژی گرمایی بیشتری دریافت می‌شود.

همچنین طول روز نیز بلندتر از طول شب است و انرژی بیشتری از خورشید می‌گیریم. با وجود این کل نیمکره شمالی دمای یکسانی در تابستان ندارد بلکه میزان این دما به عوامل بسیاری از جمله عرض جغرافیایی، پوشش سطح زمین، دوری و نزدیکی از منابع آبی و عامل مهم دیگری یعنی سامانه‌های جوی بستگی دارد که از آن مکان عبور می‌کنند.

اثر الگوهای جوی بر بروز گرما

پروین غفاریان، عضو هیات علمی و سرپرست پژوهشکده علوم جوی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در گفت‌وگو با جام‌جم درباره اهمیت قرارگیری سامانه‌های جوی در آسمان کشور بر رخداد گرماهای شدید معتقد است؛ «سامانه‌های جوی در مقیاس سیاره‌ای و با دید یکجانگری ممکن است در سال‌هایی قوی‌تر یا ضعیف‌تر شود. بنابراین با توجه به ثابت‌بودن سایر عوامل ذکرشده، این الگوهای جوی هستند که باعث می‌شود برخی تابستان‌ها بسیار گرم‌تر از سایر سال‌ها در یک منطقه جغرافیایی مشخص باشد. همچنین از جمله دلایلی که باعث می‌شود برخی روزها گرم‌تر از روزهای دیگر باشد، به میزان ابرناکی آسمان، رطوبت هوا و جهت وزش باد نیز بستگی دارد. برای مثال در روزهایی که آسمان ابری است، در ابتدای روز مانع تابش کامل نور خورشید به زمین شده و دمای کمینه (کمترین دمای اندازه‌گیری شده در یک شبانه‌روز) کاهش می‌یابد. برعکس در شب، ابرناکی مانع تشعشع گرمای سطح زمین به خارج از جو زمین شده، بنابراین دمای هوا افزایش می‌یاید.»

به گفته این پژوهشگر، رطوبت نیز از مهم‌ترین عواملی است که بر میزان احساس دمایی تاثیر می‌گذارد. اگر بوشهر را در نظر بگیریم که شهری ساحلی است، در روزی که میانگین دمای هوا حدود 40 درجه سانتی‌گراد باشد، به دلیل رطوبت بسیار بالای منطقه دمای احساسی ممکن است حدود 48درجه سانتی‌گراد باشد. در تهران نیز زمانی که جهت باد جنوبی شود، منجر به افزایش دما می‌شود.

گفتنی است، پوشش سطح زمین نیز در خُرداقلیم تاثیرگذار است. زمانی که در پارک و در مناطق پردرخت هستیم، دمای کمتری را نسبت به زمانی که در خیابانی با آسفالت پوشیده شده‌است، احساس می‌کنیم. به دلیل پوشش زمین که آسفالت یا سنگفرش است، گرمای بیشتری جذب و تابش می‌شود که می‌تواند در منطقه بسیار کوچکی تفاوت دمایی محسوسی ایجاد کند. در مقیاس خرداقلیم، علاوه بر پوشش زمین، تعداد وسایل نقلیه که گرمای زیادی را ایجاد می‌کند، می‌توانند منجر به ایجاد جزیره گرمایی در آن شهر یا منطقه شوند.

«پرفشار جنب حاره» همچنان بر سر ایران سنگینی می‌کند

ایران کشوری پهناور است و با داشتن توپوگرافی پیچیده و مرزهای آبی گسترده در شمال و جنوب آن، از اقلیم متنوعی برخوردار است.

ایران در عرض‌های جنب‌حاره‌ای جنوب غرب آسیا واقع شده و تحت تاثیر کمربند پرفشار جنب حاره‌ای است.

غفاریان در ادامه با اشاره به پذیرش دمایی کشور با توجه به موارد ذکر شده می‌گوید: «در تابستان دو الگوی جوی شاخص، به شکل‌گیری آب و هوای ایران منجر می‌شود. مهم‌ترین آنها، تقویت مراکز فشار جنب حاره در ارتفاعات میانی جو است که در تابستان ضمن تقویت به سوی عرض‌های بالاتر جغرافیایی، گسترش یافته و مانند سدی مانع ورود سامانه‌های مدیترانه‌ای که عمدتا بارش و دمای پایین را به همراه دارند، می‌شود. در این حالت، ما باید شاهد استقرار جوی پایدار و خشک در طول تابستان که تنها ارمغانش دمای بالاست باشیم.»

وی معتقد است: «ایران از سوی جنوب شرق، تحت تاثیر زبانه‌های کم‌فشار گرمایی قرار می‌گیرد که از جانب هند و پاکستان تا غرب خلیج‌فارس گسترش می‌یابند. امواج گرمایی معمولا زمانی در ایران ایجاد می‌شو‌د و تداوم آنها قابل ملاحظه است که پرفشار جنب حاره یا کم‌فشار گرمایی جنوب شرق ایران تقویت شوند و گسترش یابند. همچنین زمانی که بادهای جنوبی تداوم داشته و به‌ویژه در مناطق جنوبی کشور که رطوبت خلیج‌فارس را به سمت خشکی منتقل کنند، به افزایش دمای محسوس منجر می‌شود (دمایی که افراد در محیط بیرونی احساس می‌ کنند).

پیش‌بینی علمی وضع گرمای ایران در تابستان 1400

گرچه امسال تابستان گرمی را در سراسر ایران تجربه می‌کنیم اما تاکنون رکورد دمایی تازه‌ای شکسته نشده‌است.

برای مثال در شهر تهران بیشینه دمایی که در یک ماه گذشته ثبت شده‌است، 39.7 درجه سانتی‌گراد بوده در حالی که در سال 1398، بیشینه دمای 40.2 درجه سانتی‌گراد نیز ثبت شده‌است.

غفاریان در این رابطه می‌گوید: «الگوهای جوی نشان می‌دهد تابستان امسال، «پرفشار جنب حاره» که دلیل اصلی وقوع این فصل در کشور ما‌ست قدرت زیادی پیدا خواهد کرد و سراسر خاورمیانه و جنوب غرب آسیا را پوشش می‌دهد. با گسترش آن به سوی مناطق شمالی، بخش‌هایی از روسیه و مغولستان را هم درگیر می‌کند. خروجی مدل‌های اقلیمی نشان می‌دهد تا پایان تابستان این الگو وجود دارد و ممکن است در ایران به ویژه در بخش‌های مرکزی آن، دما نسبت به میانگین بلند مدت افزایش یابد و شاید باید منتظر وقوع رکوردهای بی‌سابقه دمایی باشیم. همچنین در مناطقی از هند و پاکستان نیز ممکن است دما به 50درجه سانتی‌گراد نیز برسد. البته یادآور می‌شویم عدم قطعیت این مدل‌ها بسیار بالاست. در صورت تداوم این الگو امکان شکل‌گیری ابر و بارش باران نیز وجود نخواهد داشت.»

مهتاب دمیرچی - دانش / روزنامه جام جم