خطر اعتیاد دارویی نزدیک می‌شود؟

بحث بر سر سوءمصرف چند داروست؛ اکسی‌کدون،‌ مرفین و بوپرنورفین که‌ همگی داروهای ضد درد با پایه مخدرند.

داروی اول را به علت قیمت پایین و مشابهت خواص و سرخوشی آن در اروپا به‌نام هروئین فقرا می‌شناسند،‌ دومی در طبقه‌بندی درمانی به‌عنوان ضد درد مخدر و در طبقه‌بندی فارماکولوژیک به‌عنوان یک‌ شبه مخدر شناخته می‌شود،‌ سومی هم که مخدری نیمه‌ صنعتی است و ریشه آن به خشخاش می‌رسد گرچه نشئه‌آور است ولی به‌عنوان یک مسکن و یک داروی نگهدارنده در درمان اعتیاد،‌ تأثیری کمتر از متادون و هروئین دارد.

کسانی که نگران آینده‌اند اما می‌گویند افزایش تعداد مصرف‌کنندگان این داروها در ماه‌های اخیر و بالا رفتن مراجعه این افراد به برخی مراکز ترک اعتیاد را باید از امروز جدی گرفت.

هومن منشئی،‌ پژوهشگر و درمانگر اعتیاد که یکی از این افراد است در گفت‌وگو با جام‌جم تأکید دارد اگر داروهای آگونیست در داروخانه‌ها توزیع شود و راحت در اختیار مردم قرار گیرد،‌ اعتیاد به این داروها به مرحله‌ای می‌رسد که شاید نتوان جلوی آن را گرفت،‌ مثل ماجرای توزیع ترامادول در داروخانه‌ها که تبعاتش هنوز پابرجاست و این دارو همچنان یکی از مواد اعتیادآور پرمصرف در ایران به‌شمار می‌رود.

او می‌گوید، در ماه‌های اخیر مراجعه افرادی که با سوءمصرف قرص مرفین برای درمان نزد وی آمده‌اند دو سه برابر قبل شده و‌ جمعیت مصرف‌کنندگان داروی ضد درد اکسی‌ کدون نیز همین‌طور. پیگیری ما از دو درمانگر سرشناس اعتیاد که تمایلی به ذکر نامشان نداشتند نیز از ورود این داروها به فهرست مصرف حکایت داشت به‌طوری که یکی از آنها صفت نسبتا زیاد را برای تعداد مصرف‌کنندگان مرفین سولفات به کلینیک ترک اعتیادش به کار برد.

رضا دانشمند،‌ روانپزشک اعتیاد اما درگفت‌وگو با ما تصریح کرد، بوپرنورفین، مرفین و اکسی‌کدون گرچه ظرفیت اعتیادزایی دارند ولی چون عمدتا در مراکز بیمارستانی توزیع می‌شوند، معضل اساسی اعتیاد در کشورمان محسوب نمی‌شوند. با این حال اما یک درمانگر و پژوهشگر اعتیاد به ما گفت، همین توزیع بیمارستانی داشتن دارویی همچون مرفین که راحت در دسترس کادر درمان قرار دارد، اعتیاد به این دارو را (گرچه مصادیقش اندک است) میان برخی افراد ایجاد کرده است. او می‌گوید، اعتیاد به مرفین میان برخی از جوانان بالاشهری و ثروتمند نیز دیده می‌شود که فعلا نمی‌توان به عنوان یک معضل فراگیر از آن یاد کرد.

داروخانه‌ها مقصرند؟

در ماجرای اعتیاد به داروهای ضددرد، نام داروخانه‌ها و بیمارستان‌ها بارها تکرار می‌شود،زیرا داروهایی که نامشان رفت یا در بیمارستان‌ها توزیع می‌شود یا در داروخانه‌ها. البته یک داروخانه‌دار در تهران به ما گفت هیچ کدام از این داروها را تا به حال از نزدیک ندیده، زیرا فقط به داروخانه‌های منتخب داده می‌شود، نه همه داروخانه‌ها.

به اعتقاد وی، اگر این داروها به‌عنوان داروهای شبه مخدر تحت کنترل به دست عده‌ای می‌رسد و سوء مصرف شکل می‌گیرد، باید جایی خارج از داروخانه‌ها و حتی جایی خارج از بیمارستان‌ها دنبال منشأ آن گشت، زیرا درباره داروی مرفین که توزیع بیمارستانی دارد، پرستار موظف است پوکه‌ها را تحویل دهد.

با سکوت کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و دارو و مدیر روابط عمومی وزارت بهداشت مقابل سوال ما،‌ مقصر یا بی‌تقصیر بودن بیمارستان‌ها در این ماجرا البته بی‌جواب ماند ولی در عوض علی فاطمی، نایب رئیس انجمن داروسازان ایران از عملکرد این صنف دفاع کرد.

او به ما گفت: مرفین توزیع بیمارستانی دارد پس داروخانه‌ها در نشت آن به بازار نقشی ندارند،‌ بوپرنورفین را نیز مراکز درمان اعتیاد دریافت می‌کنند پس باز هم داروخانه‌ها در نشت آن بی‌تقصیرند، بنابراین فقط اکسی‌ کدون می‌ماند که در داروخانه‌های بیمارستانی و داروخانه‌های منتخب توزیع می‌شود و می‌توان نقشی برای داروخانه‌ها در آن قائل شد.

فاطمی اما می‌گوید برای قضاوت در مورد این‌که داروها از کدام ناحیه نشت می‌کند،‌ نمی‌توان انگشت اتهام را قاطعانه به یک سمت گرفت، چراکه در زنجیره تأمین، ‌حلقه‌های متعددی حضور دارند، از انبار شرکت‌های واردکننده و تولیدکننده گرفته تا شرکت‌های پخش،‌ بیمارستان‌ها، داروخانه‌ها و مراکز درمان اعتیاد.

او در مورد داروی اکسی کدون نیز به‌طور مشخص توضیح داد رهگیری این دارو قوی است و به‌واسطه وجود کد ‌یوآی‌دی و ثبت درسامانه تی‌تک، اگر اکسی‌کدون سر از بازار آزاد دربیاورد، مسؤولان متوجه می‌شوند.

همین قاطعیت در دفاع از صنف متبوع را هومن منشئی، درمانگر اعتیاد نیز دارد. او به ما می‌گوید برای توزیع متادون یا بوپرنورفین میان مصرف کنندگانی که عزم ترک دارند،‌ همه آنها احراز هویت می‌شوند و مشخصات‌شان در سامانه درج می‌شود. بعد از تحویل دارو نیز از آنها امضا و اثر انگشت گرفته می‌شود و همه این اطلاعات به معاونت درمان دانشگاه‌های علوم پزشکی می‌رود که البته دانشگاه‌ها برای بررسی صحت اطلاعات کلینیک‌ها به صورت موردی و تصادفی با افراد تماس می‌گیرند. این درحالی است که پوکه‌ و شیشه‌ داروها نیز باید به سازمان غذا و دارو تحویل داده شود.

با این توضیحات،‌ مراکز درمان اعتیاد و داروخانه‌ها باید از نشت داروهای مخدر به بازار آزاد مبرا باشند که اگر این طور باشد، باید پرسید متادون ها، بوپرنورفین‌ها و اکسی‌کدون‌ها چگونه به دست غیر می‌رسند و مورد سوء‌مصرف قرار می‌گیرد؟

فروش اینترنتی

واقعیت این است که داروها هر قدر هم که تحت کنترل باشند، بازار آزادشان وجود دارد و بازاری مثل ناصرخسرو هیچ وقت خالی از دارو نمی‌شود. این که منشأ این نشت‌ها دقیقا کجاست، راز مگویی است که مسؤولان در موردش حرف نمی‌زنند یا درباره‌اش شفاف توضیح نمی‌دهند، در نتیجه ذهن‌های جست‌وجوگر و حساس به کل زنجیره تامین با دیده شک نگاه می‌کنند.

اما در کنار حلقه‌های فعال زنجیره تامین که ساختار قانونی تولید تا توزیع داروهای مخدری را شکل می‌دهند، یک بازار غیررسمی فعال نیز وجود دارد که در فضای مجازی دایر است. این بازار تعطیلی ندارد و با این که طبق رصد ما بسیاری از سایت‌های اینترنتی مرتبط فیلتر شده اند ولی بازهم فروشگاه‌های آنلاین،‌ برخی داروهای مخدر را در اختیار مشتریان قرار می‌دهند.

یکی از این فروشگاه‌ها که داروی اکسی‌کدون می‌فروشد در ازای پرداخت 72هزار تومان،‌ دارو را گارانتی می‌کند و با توزیع نامحدود این دارو به هر مشتری،‌ انگیزه خرید را در دلشان تقویت می‌کند.

شاید یکی از همین فروشگاه‌های مجازی یا شاید هم یکی از دلالان دارو در ناصرخسرو،‌ داروی ریتالین را که محمد عبدخدا،‌ درمانگر اعتیاد درباره اش به ما گفت، تامین کرده‌اند.

او می‌گوید ریتالین به عنوان دارویی شبه آمفتامین باید با تجویز متخصص و با گرفتن کپی شناسنامه به افراد تحویل داده شود اما در یک آموزشگاه میان داوطلبان کنکور توزیع شده تا مثلا تمرکزشان افزایش‌یابد.

او نتیجه می‌گیرد سوء مصرف دارویی در همه دنیا از جمله کشورمان وجود دارد و هرچه این داروها در دسترس و محل‌های عرضه بیشتر شود احتمال سوء‌مصرف بالاتر می‌رود.

وی در عین حال از یک اتفاق بحث برانگیز نیز سخن می‌گوید. به روایت عبدخدا براساس آنچه در یکی از کنگره‌های اعتیاد مطرح شده، برخی شرکت‌های دارویی که متادون در حجم زیاد تولید می‌کنند و این تولید، بیش از نیاز مراکز درمان اعتیاد است،‌ وقتی تاریخ انقضای داروها نزدیک می‌شود از ترس فاسد شدن داروها آنها را به طرق مختلف پخش می‌کنند.

این موضوع را یکی دیگر از درمانگران اعتیاد نیز در گفت‌وگو با ما تایید کرد که اگر عین حقیقت باشد معنی گفته‌های علی فاطمی،‌ نایب رئیس انجمن داروسازان ایران بهتر درک می‌شود. او به ما گفت وقتی متادون به این راحتی در دسترس است دیگر افراد انگیزه‌ای برای سوءمصرف داروهای مخدری ندارند. او در واقع داشت فراگیری اعتیاد دارویی در کشور را محدود جلوه می‌داد ولی همزمان دسترسی آسان به برخی داروهای شبه مخدر در کشور را تایید می‌کرد؛ موضوعی که یکی از معضلات حال حاضر جامعه ما و مسبب آشفتگی در درمان اعتیاد است.

نشانه‌های اعتیاد دارویی

اعتیاد دارویی یک اعتیاد است مثل بقیه اعتیادها که هم جسم را درگیر می‌کند و هم رفتار را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. علائم جسمی اعتیاد مهم اند ولی نشانه‌های رفتاری اعتیاد است که بیش از هر چیز به چشم اطرافیان می‌آید و جلب توجه می‌کند.

به گفته کارشناسان درمان اعتیاد،‌ افراد چه موادمخدر مصرف کنند و چه داروهای مخدر،‌ علائمی همچون چرت زدن، خواب‌آلودگی،‌ خواب زیاد، یبوست و مردمک‌های تنگ چشم دارند. همین افراد اگر سراغ محرک‌هایی مثل شیشه، سودوافدرین یا ریتالین رفته‌باشند، فعال می‌شوند،‌ زیاد حرف می‌زنند،‌کم‌خواب می‌شوند و مردمک‌های گشاد چشم دارند. اما به گفته کارشناسان در مرحله اول آنچه باعث جلب توجه می‌شود این علائم نیست بلکه تغییرات رفتاری مصرف کننده‌هاست.

به گفته آنها این افراد دروغگو،‌ بدقول و بی‌مسؤولیت می‌شوند و ضمن غیبت از محل کار، هزینه‌های زندگی‌شان نیز بالا می‌رود و درآمدشان افت می‌کند بنابراین هر نوع اعتیاد باید جدی گرفته شود و به‌خصوص اعتیادهای دارویی را نباید دست‌کم گرفت، چون اعتیاد همیشه به تریاک و شیشه و هرویین نیست و خیلی از مسکن‌ها، آرامبخش‌ها و داروهای خواب‌آور که نام‌شان راحت بر زبان‌مان جاری می‌شود مقدمه‌ای هستند برای افزایش دوز مصرف یا مقدمه‌ای برای ورود به مصرف بقیه داروها و مواد اعتیادآور.

مریم خباز - جامعه / روزنامه جام جم