گزارشی از عمل جراحی بی‌سابقه عصب کشی و ترمیم دندان شکسته یک شیر ماده
ماجرای خانم دامپزشکی که دست در دهان شیر کرد! (+تصاویر)
شنیده‌اید می‌گویند فلانی برای انجام کاری در دهان شیر رفته؟! منظور این است که کار ترسناک و غیرممکنی را انجام داده است.
زیرا هر کسی حاضر نیست خود را در معرض چنین خطری قرار دهد و در دهان شیر برود! کاری که خانم دکتر آذین توکلی نه یک‌بار که چند بار در ماه‌های گذشته انجام داده است! البته نه از سر ماجراجویی و بالا بردن آدرنالین خون یا حتی اثبات شجاع‌دل بودن، بلکه برای مداوای دندان‌های آسیب‌دیده یک شیر ماده دو ساله.
ماجرا از آنجا شروع می‌شود که «مایا» ماده شیر دهکده طبیعت قزوین در حادثه‌ای دچار شکستگی در دندان نیشش می‌شود. دندانی که یکی از مهم‌ترین ابزارهای شکار و غذاخوردن و به نوعی دندان حیثیتی شیرهاست! قطعا مایا مثل ما نمی‌توانسته با دستی بر چانه دردناکش به کلینیک دندانپزشکی برود و دندان آسیب‌دیده‌اش را مداوا کند. اما آنقدر خوش‌شانس بوده که دکتر توکلی، متخصص جراحی و دندانپزشکی تخصصی دامپزشکی به بالینش برود و برای اولین‌بار در ایران دندان‌های یک شیر را عصب‌کشی و ترمیم کند.
در ادامه داستان این تجربه متفاوت از دست در دهان شیر بردن را در گفت‌وگو با دکتر توکلی می‌خوانید.
مایا شیر دو ساله دهکده طبیعت قزوین در تابستان 99 در سانحه‌ای دچار شکستگی تاج دندان نیش بالای سمت چپش شده بود.
از آنجا که دندان نیش یکی از ابزارهای مهم بقا در حیوانات شکارگر به شمار می‌رود، براساس مطالعات انجام‌شده آسیب‌های دندانی و به‌ویژه شکستگی‌های دندان، می‌تواند طول عمر این حیوانات را تا 20 درصد کاهش دهد.
در چنین شرایطی حیوان به دلیل دردی که در ناحیه دندان دارد، نمی‌تواند به‌راحتی به شکار بپردازد و به‌تدریج ضعیف و ضعیف‌تر می‌شود حتی حیوانات دیگر با آگاه شدن از آسیب‌پذیری این رقیب، او را از گردونه بقا حذف خواهند کرد. به گفته دکتر آذین توکلی، چنین آسیب‌هایی در میان حیوانات حیات‌وحش به‌ویژه حیواناتی که در زیستگاه طبیعی‌شان زندگی می‌کنند به‌آسانی قابل شناسایی نیست.
اما مایا به دلیل زندگی در مرکز نگهداری حیوانات این شانس را داشت که بتواند دردش را به تیماردارانش با روش خودش نشان دهد.
دکتر توکلی در این رابطه توضیح می‌دهد: «این شیر به دلیل دردی که در ناحیه دندان شکسته‌اش داشته، از سمت چپ دهان برای غذا خوردن استفاده نمی‌کرد و حتی هنگام مراجعه تیماردارانش سمت چپ لبش را بالا نگه می‌داشت.»
آمادگی برای جراحی دندان های سلطان جنگل
پس از تماس مسؤولان این مرکز نگهداری با دکتر توکلی، وی به همراه همکارانش در یکی از بیمارستان‌های دامپزشکی، به محل نگهداری مایا می‌رود تا ضمن بررسی وضعیت، برآوردی از چگونگی ترمیم این دندان داشته باشند.
دکتر توکلی درخصوص شرایط مایا به جام‌جم می‌گوید: «قطعا در مورد یک شیر، جراحی دندان به‌سادگی زمانی که ما دچار شکستگی دندان می‌شویم و به بخش اورژانس کلینیک‌های دندانپزشکی مراجعه می‌کنیم، نخواهد بود. جثه بزرگ شیر، امکانات و تمهیداتی که برای این جثه بزرگ باید در بیمارستان فراهم می‌شد و مشکلات انتقال چنین حیواناتی بدون وارد کردن استرس به حیوان، فرآیند پردردسر و پیچیده‌ای بود. به همین خاطر تصمیم گرفتیم، با بررسی شرایط مایا، ابزار و تجهیزات مورد نیاز برای ترمیم دندان را در محل نگهداری خودش فراهم کنیم تا نیازی به انتقال به بیمارستان نداشته باشد.»
این متخصص جراحی دامپزشکی در مورد تجربه‌های مشابهش در عصب‌کشی و ترمیم دندان‌های حیوانات دیگر توضیح می‌دهد: «تخصص من ترمیم و جراحی دندان حیوانات کوچک‌چثه‌ای مانند سگ و گربه است. البته سابقه جراحی دندان گرگ در پارک پردیسان را نیز پیش از این داشته‌ام. گرچه جراحی هریک از این حیوانات شرایط متفاوتی دارد، اما واقعیت این است که آناتومی کلی فک و دندان در تمام خانواده گربه‌سانان یا سگ‌سانان یکسان است. برای مثال فک گربه و شیر مشابه یکدیگر است. فقط ابعاد این دندان‌ها در شیر بسیار بزرگ‌تر است.»
دکتر توکلی می‌افزاید: «بیشترین چالش در مورد این جراحی برای من نبود ابزار مناسب برای ابعاد دندان‌های شیر بود. درخصوص تکنیک‌های مورد نیاز البته پیش از جراحی‌ها با استادم در دانشگاه لوکزامبورگ که دوره عصب‌کشی حیوانات را نزد او گذرانده بودم، مشورت کردم. اما به طور کلی چالش خاصی برای انجام جراحی عصب‌کشی و روکش‌گذاری نداشتم.» البته داستان به ترمیم همین یک دندان ختم نشد! زمانی که تیم دکتر توکلی در حال فراهم آوردن امکانات مورد نیاز برای ترمیم دندان شکسته مایا بودند، طی حادثه دیگری مایا نیش چپ پایینش را نیز شکست و حالا باید هر‌دو دندان را ترمیم می‌شد.
پیچیدگی های ترمیم دندان مایا
زمانی که حیوانات با مشکل شکستگی دندان روبه‌رو می‌شوند، دو راهکار پیش پای دامپزشک است: یا باید دندان را بکشد یا باید آن را به نحوی که غذاخوردن حیوان را با خللی روبه‌رو نکند ترمیم کند. شاید راهکار اول به مراتب ساده‌تر به نظر برسد اما کشیدن دندان نیش یک حیوان شکارگر حتی اگر در مرکز نگهداری حیوانات یا باغ‌وحش زندگی کند و به صورت طبیعی به شکار نرود، به‌معنی گرفتن اصلی‌ترین ابزار مورد نیاز برای غذاخوردن او خواهد بود. بدون شک شیری که در یک سمت دهانش دو دندان اصلی را از دست داده باشد، زندگی طبیعی نخواهد داشت. علاوه بر این کشیدن دندان یک شیر کاری بسیار پر زحمت، پرخطر و دردناکی است.
دکتر توکلی در این رابطه توضیح می‌دهد: «دندان‌های شیر ریشه‌های بسیار بلندی دارد که به استخوان فک متصل هستند. بنابراین برای کشیدن دندان به جراحی بسیار طولانی همراه با برداشتن بخش بزرگی از استخوان فک نیاز بود. چنین جراحی سنگینی علاوه بر خطراتی که به‌دلیل بیهوشی طولانی‌مدت به حیوان تحمیل می‌کند می‌تواند با خونریزی شدید و درد زیادی همراه باشد که حتی ممکن است در ادامه با مشکلاتی مانند ترمیم‌نشدن بافت فک و ایجاد حفره‌های بزرگ در استخوان فک همراه باشد. بنابراین انتخاب این راه نه تنها کمکی به کاهش رنج حیوان نمی‌کند بلکه آسیب بزرگ‌تری را به او تحمیل خواهد کرد. به همین دلیل در شرایطی که امکان حفظ و ترمیم دندان شکسته وجود دارد، بهترین راه‌حل درمان، ترمیم دندان آسیب‌دیده خواهد بود.»
دکتر توکلی تصریح می‌کند: «از آنجا که مایا دچار شکستگی تاج به همراه بازبودن سر عصب در دو دندان نیش فک بالا و پایین در طرف چپ شده بود باید تحت درمان عصب‌کشی و نصب تاج ترمیمی قرار می‌گرفت. این مدل درمانی برای حفظ دندان حیوانات شکارگر، روش رایجی در دنیاست و گزارش‌های متعددی در مورد آن در مقالات علمی حوزه دامپزشکی موجود است. اما تا قبل از مایا این کار در کشور ما انجام نشده بود. به همین خاطر ابزار و تجهیزات مورد نیاز برای این کار نیز در کشور وجود نداشت. باید آنها را از شرکت‌های معتبر تولیدکننده تجهیزات دندانپزشکی حیوانات در خارج از کشور تهیه می‌کردم که به دلیل مشکلات ناشی از تحریم‌ها و محدودیت‌های ترددی به علت همه‌گیری کرونا کار را با وقفه‌ای چند ماهه روبه‌رو کرد.»
فرصت طلایی دو ساعته
مایا در هنگام اولین جراحی دندان در اواخر آذر 99 حدود دو سال و نیم داشت و هنوز رشد دندانش کامل نشده بود؛ به همین علت نیاز بود از تکنیک ویژه‌ای برای ترمیم دندان‌های آسیب‌دیده‌اش استفاده شود که موجب تضعیف دندان در حال رشد نشود.
دکتر توکلی در خصوص چگونگی انجام جراحی توضیح می‌دهد: «رشد استخوان فک در شیرها در 14 ماهگی کامل می‌شود، بنابراین نگرانی‌ای بابت تغییر ابعاد استخوان فک در ادامه زندگی این شیر نداشتیم. اما انتهای دندان نیش شیرها در حدود سه سالگی بسته می‌شود و رشد دندان کامل می‌شود. به همین خاطر باید از تکنیک ویژه‌ای استفاده می‌کردیم که فرآیند رشد دندان را تضعیف نکند. پس از تهیه تصاویر رادیوگراف از دندان‌های آسیب‌دیده و بررسی دقیق شرایط دندان‌ها، در دو جلسه دو ساعته در آذر و بهمن 99 عصب‌کشی هر یک از دندان‌ها انجام شد. حفره ایجاد شده پس از عصب‌کشی به‌صورت کامل پاکسازی شد و با ترکیبات پرکننده پر شد. سر حفره دسترسی با استفاده از مواد کامپوزیت ترمیم شد، تا از ورود آلوده‌کننده‌ها در چند هفته آینده به داخل کانال عصب جلوگیری شود. پس از آن دندان‌های ترمیم شده، قالبگیری شدند تا روکش فلزی برای تاج دندان‌ها ساخته شود.»
نیش‌های فلزی، کوتاه اما کارا
دامپزشک معالج مایا در خصوص علت استفاده از آلیاژهای فلزی برای روکش دندان‌های این شیر تصریح می‌کند: «وقتی دندانی عصب‌کشی می‌شود به دلیل این که بافت زنده دندان یا همان عصب از داخل آن خارج شده است، دندان به مراتب آسیب‌پذیرتر خواهد بود. اما ما می‌خواستیم مایا پس از این عمل ترمیمی بتواند بدون مشکلی در غذا خوردنش به زندگی عادی‌اش برای باقی سال‌های عمرش ادامه بدهد. به همین خاطر از روکش‌های فلزی که استحکام بیشتری نسبت به روکش‌های معمول مورد استفاده در دندانپزشکی دارند برای این ماده‌شیر استفاده شد.»
این روکش‌های فلزی پس از آماده‌سازی در لابراتوار، در اسفند99 تحت بیهوشی عمومی نصب شدند. برای نصب این روکش‌ها باید حتما از نوعی سیمان مخصوص که چسبندگی و استحکام خوبی برای ایجاد اتصال محکم روکش به دندان فراهم می‌کرد، استفاده می‌شد تا این دندان در ادامه زندگی مایا دندانی کارآمد و قابل استفاده باشد.
دکتر توکلی در مورد علت تفاوت ابعاد این روکش‌ها با دندان‌های طبیعی شیر تصریح می‌کند: «وقتی دندانی شکسته می‌شود، نمی‌توان روکشی با ابعاد طبیعی دندان رویش قرار داد، زیرا استحکام لازم را نخواهد داشت. از طرف دیگر در مورد مایا، دو دندان نیش مقابل هم دچار این مشکل شده بودند. اگر تاج دندان‌ها را بیش از این بلند می‌کردیم، با سایش دندان‌ها به هم مواجه می‌شدیم و دندان‌ها دیگر کارایی لازم را نداشت.»
اکنون حدود دو ماه از این جراحی‌ها گذشته و مایا به روال زندگی طبیعی‌اش فارغ از درد دندان‌هایش بازگشته است. به گفته مسؤولان دهکده طبیعت این ماده‌شیر بازیگوش که اکنون در آستانه سه سالگی قرار دارد، به‌راحتی با سمت چپ دهانش غذا می‌خورد، گوشه‌گیری یا تغییری در خلق و خویش که می‌تواند از نشانه درد باشد و باید به آن توجه شود، نشان نداده است.
چرا تا به حال شیرها به دندانپزشکی نیامده بودند؟
شناسایی آسیب‌های دندانی و شکستگی‌ها در حیوانات حیات‌وحش معمولا به‌سادگی و به‌سرعت اتفاق نمی‌افتد.
در سایر کشورها، متخصصانی با عنوان متخصصان حیات‌وحش به پایش سلامت حیوانات رسیدگی می‌کنند و به همین خاطر معمولا شناسایی چنین مشکلاتی در کشورهایی که در حوزه حفظ و نگهداری حیات‌وحش فعالیت‌های گسترده‌ای دارند، با سرعت بیشتری اتفاق می‌افتد.
دکتر توکلی علت دیگر فراهم‌نشدن شرایط تجربه‌ای اینچنینی در کشور پیش از جراحی مایا را نبود ابزار مناسب و متناسب با ابعاد فک و دندان حیوانات وحشی مانند شیر و ببر در کلینیک‌ها و بیمارستان‌های دامپزشکی کشور می‌داند و با ذکر مثالی توضیح می‌دهد: «ابعاد ابزارهای مورد نیاز برای جراحی دندان‌های این حیوانات با دندان‌های انسان یا حتی حیوانات کوچک‌جثه دگر به هیچ عنوان قابل قیاس نیست. برای مثال طول ابزاری به نام فایل که برای عصب‌کشی استفاده می‌شود، برای انسان در بلندترین حالت 33میلی‌متر است، اما برای این جراحی نیاز به فایل 120میلی‌متری داشتیم!»
به گفته این متخصص جراحی و دندانپزشکی تخصصی دامپزشکی، ایجاد فرصت‌های آموزشی برای دامپزشکان کشور در تعامل با کشورهای پیشرو در عرصه دامپزشکی بالینی حیوانات حیات وحش می‌تواند زمینه‌ساز انتقال تجربیات ارزشمند و ارتقای دانش دامپزشکی بالینی در کشور و به دنبال آن ارتقای سلامت و بقای حیوانات وحشی در طبیعت کشور شود.
رو در رو با سلطان جنگل
دکتر توکلی در خصوص سختی‌ها و چالش‌های این جراحی منحصر به فرد در کشور به جام‌جم می‌گوید: «یکی از چالش‌های مهم در این عمل جراحی، بیهوشی عمومی شیر بود. بدون بیهوشی کامل امکان انجام این جراحی وجود نداشت، اما از طرفی زمان بیهوشی‌ها نیز در حیوانات بسیار مهم است. طولانی‌شدن زمان بیهوشی می‌توانست برای مایا آسیب‌رسان باشد. از طرف دیگر سطحی شدن بیهوشی در حین جراحی و یک تکان نابه‌جا می‌توانست هم برای او و هم برای ما بسیار خطرناک باشد. در تمامی نوبت‌ها بیهوشی را تیم دامپزشکی مجموعه دهکده طبیعت انجام داد.»
از او در مورد تجربه نفسگیر دست بردن در دهان یک شیر پرسیدیم، وی با تأملی پاسخ می‌دهد: «در طول جراحی حجم بالای دم و بازدمش و صدای خرناس‌هایی که در بیهوشی می‌کشید هر لحظه این حس عجیب را یادآور می‌شد که دستم در دهان سلطان جنگل است. این تجربه بسیار پرهیجان و جالبی برایم بود.»
عسل اخویان طهرانی - دانش / روزنامه جام جم
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
لزوم کامل‌تر شدن حکم قابل تحسین دادگاه لاهه
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
تکرار اتهامات واهی علیه ایران
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
بازی اروپا در پازل اسرائیل | رای شجاعانه دادگاه کیفری بین‌المللی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
قطعنامه اتحادیه اروپا دست ایران را باز کرد
گفت و گو
در گفت‌وگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد