وسواس از منظر اسلام

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از اندیشه و سلامت روان؛ در این مقاله به وسواس در اسلام اشاره شده و مطالب بسیار مفید آمده است که به بیان آن می پردازیم.وسواس فکری و عملی است که  وسواس درعمل از قبیل شک درطهارت، نماز، وضو، غسل، حلال وحرام بودن خوردنی‌ها، انجام گرفتن یا نگرفتن کاری. درست بودن آن، پاک ومبرا بودن دیگران از گناه وخطور افکارزشت وناپسند دردل، ازجمله مواردی است که عالمان دین ومراجع تقلید با استنباط از قرآن مجید واجادیث همواره درتبیین آن کوشیده‌اند.

لفظ وسوسه که ذکر آن درقرآن مجید نیز آمده است از دیدگاه علمای مذهبی به معنی بسیار وسوسه کننده  است. درزبان‌های عربی وفارسی نیز به نوعی اندیشه و محتوای ذهنی ناخواسته و نامطلوب دلالت می‌کند. در قران کریم کلمه وسواس و کلماتی از این ریشه در پنج جا آمده‌است. در سوره اعراف، آیه ۲۰، سوره طه، آیه ۱۲۰ (به صورت افسوس)، ودر همین سوره آیه ۴ به صورت ( الوسواس ) آمده است و معنی ظاهری آن در قرآن “ خیال یا فکر ناشایستی است که شیطان در قلب انسان می‌افکند ”.

   دیدگاه مراجع تقلید در مورد وسواس و چگونگی مبارزه با آن :

   دیدگاه علمای مذهبی ومراجع بزرگ تقلید در این مورد منبعث از دیدگاه قران که کاملترین و بزرگترین گفتارهاست می‌باشد. در کتاب معراج السعاده آمده است : “ بعد از اینکه ضررهای ناشی از این بیماری را که باعث ایجاد مشکلات عدیده‌ای درزندگی فرد می‌شود را دانستی، لازم است در صدد معالجه آن برایی ونفس خودرا از چنگ آن برهانی ”.

امام خمینی در کتاب معروف چهل حدیث، شرح حدیث بیست و پنجم را اختصاص به وسواس داده است. در ادامه اشاره به حدیثی می‌نماید “ عبدا،،بن سنان گوید ذکر کردم برای حضرت صادق، مردی را که مبتلا به وسواس در وضو ونماز وگفتم : “ او مرد عاقلی است ” حضرت فرمود که چه عقلی برای اوست وحال آنکه پیروی شیطان می‌کند ؟ “ گفتم به آن حضرت ” ، چگونه پیروی شیطان می‌کند ؟ فرمود “ از او سوال کن اینکه می آید اورا چه چیز است آن ، پس همانا می‌گوید ، از عمل شیطان است. ا”. امام خمینی در ادامه می‌گوید : “ بدان که وسوسه و شک وتزلزل از خطرات شیطان و القائات ابلیس است که در قلوب مردم می‌افکند، چنانچه آرامش و یقین و ثبات از افاضات رحمانیه و القائات ملکیه است ”.

   درکتاب وسائل الاشیعه ، ج از امام صادق نقل شده است ، “ به خدا سوگند وضوی پیامبر جز آن نبود که به هر عضوی یک بار آب می‌ریخت ”.هم چنین آن حضرت می‌فرماید؛ یک بار شستن واجب، دوبار شستن کاری است بی پاداش و سه بار شستن بدعت ونوآوری است” . در تأیید این گفته درکتاب اصول کافی از قول پیامبر،اکرم می‌فرماید “ هربدعتی گمراهی است وهر گمراهی درآتش دوزخ جای دارد.”امام خمینی درادامه مطلب دربیان این‌گونه افراد وسواسی می‌فرماید : “ دراین صورت، این شخص جاهل وسواسی که بیشتر از ده مرتبه غسل ومحل وضو را می‌شوید، ودرهرمرتبه با دقت آب را به تمام اعضائ می راند، به نحوی که اول محل را خوب تر وخیس می‌نماید که آب جریان تام پیدا کند با غسل شرعی حاصل شود وبارها این عمل را تکرار می‌کند، باید پرسید برچه اساس این کار را انحام می‌دهد به، ایا این نوع وضو گرفتن و غسل کردن مطابق کلام حدیث یا فتوای فقیه دین است؟ باید پرسید این نوع وضو گرفتن، غسل کردن و استحمام نمودن از کجا آمده است که باید چنین وچنان باشد. معلوم است فقها ومراجع تقلید چگونگی آداب مذهبی را از کتاب قران، سنت و اجماع بدست می آاورنند. پس وقتی که ما به کتب فقها مراجعه می‌کنیم، این گونه اعمال ورفتار وسواسی که باعث اسراف می‌گردد، مردود وتکذیب شده است. حتی بعضی از این اعمال وسواسی باطل محسوب شده است. پس چگونه شده که بیست سال یا بیشتر این بدعت باهم چون وضوی باطل نمازکرده است درحالی که دراین مدت طولانی شیطان با اوبازی کرده ونفس اماره بالسوء اوراگول زده است.در سوره مائده آیه ۶: خداوند طی بشارتی به اهل ایمان چگونگی وضوگرفتن را توضیح می‌دهد، سپس می فرماید:      اگر آب نیابید یا دراستعمال آب ضرری ببینید دراین صورت به خاک پاک وپاکیزه تیمم کنید وسپس چگونگی انجام تیمم را شرح می‌دهد ودر پایان آیه می‌فرماید: خدا هیچ گونه سختی برای شما قرار نخواهد داد. . . .

   مکارم شیرازی درتفسیر نمونه درتوضیح قسمت پایانی آیه اشاره می‌فرماید که: برای اینکه روشن شود هیچگونه سختگیری دردستوران گذشته ( وضو، غسل، تیمم ) درکار نبوده، بلکه همه آنها به خاطر مصالح قابل توجهی تسریع شده است می‌فرماید: خداوند نمی‌خواهد شمارا به زحمت افکند، بلکه می خواهد شمارا پاکیزه سازد و نعمت خود را بر شما تمام کند تا لباس شکر اورا بگوئید.

   طرق مبارزه باوسواس از دیدگاه مذهت ومراجع تقلید:

   امام خمینی در این رابطه به نقل از یکی از معصومین، می‌فرماید: وقتی که برای قضای حاجت می‌رفتند، با دست مبارک به رانهای مبارک آب می پاشیدند که اگر ترشحی ایجاد شد، معلوم نگردد. درحالی که این افراد وسواسی که خود را مقلد او پیرو این امام معصوم می‌دانند و دانسته‌های احکام دین خود را از آن بزرگوار می‌پندارند، در وقت تصرف درامول از هیچ چیز پرهیز نمی‌کنند یا درمورد اموری که احتیاط، لازم یا رایج است احتیاط نمی‌کنند؟ ودرادامه می‌گوید: تاکنون کدام فرد وسواسی عوض یک مربته زکات یا خمس چند مرتبه داده است، وبه‌جای یک مرتبه حج، چند مرتبه رفته باشد؟ یا از غذای شبه‌ناک پرهیز کرده باشد؟ امام خمینی درادامه مطلب اشاره می‌فرماید “ واگر درمورد رفتار وسواسی‌اش پرسیده شود ، جواب می‌دهد می خواهم باطهارت واقعی نماز تخوابم، باید گفت: اگر اهل طهارت واقعی هستی، چرا اهل اهلیت واقعی نیستی. اگر فرضأ که طهارت واقعی می‌خواهی کسب کنی، آیا ده مرتبه درآب کر وجاری شستشو کردن چیست؟

با آنکه درآب جاری یک مرتبه ودرآب کر، در غیر بول یا بعضی نجاسات دیگر ، یک مرتبه ودر بول علی‌المشهود یک مرتبه کفایت می‌کند ودومرتبه اجماعأ کافی استٍ، پس چندین مرتبه شستن چیزی جز وسوسه شیطان نیست.هم چنین امام خمینی درادامه می‌فرماید: پس ای عزیز، اکنون که معلوم شد عقلأ و نقلأ این وساوس شیطانی است واین خطرات از عمل ابلیس است که اعمال مارا باطل وبه شکل دین، شمارا از دین خدا خارج می‌کند و بالاخره بیم آن است که با عقاید شما بازی می‌کند، پس باید هر طورشده است درصدد معالجه آن برآیی

   درادامه امام خمینی، می‌فرماید: یک راه آن است که فرد با مراجعه به علما و فقها وسواس از آنها اطمینان پیدانماید که آیا این گونه رفتارها ناشی از وسواس است یا از دین ومذهب، زیرا دربسیاری از مواقع فرد وسواسی از حالت بیماری خود بی خبر است واعمال خودرا از سر دینداری وحتی دیگران را بی مبالات می‌داند. درحالی که این گونه اعمال از القاءات شیطان است. زیرا که علماو فقهایی که فرد وسواسی درامور دین از آنها تقلید می‌نماید، این گونه رفتارها را مقایر با دین می‌پندارند. بنابر این نمی‌توان گفت که علما وبزرگان دین نسبت به دین خدا بی مبالات هستند و تنها این شخص وسواسی است که مقید به دیانت است. بنابر این پس از این که فرد وسواسی علماء فهمید که رفتار‌های او نه از سر دینداری است بلکه ناشی از نوعی بیماری و القائات شیطانی است لام است جهت اصلاح وارد عمل شود. کار مهم دراین خصوص بی اعتنایی و تقرب ودعا ونیایش دردرگاه خداوند است. مثلأ اگر فرد، مبتلا به وسواس دروضواست باید به رغم وسوسه شیطان که اورا وادار به اسراف درآب می‌کند فقط یک غرفه آب استعمال کند. لابد شیطان اورا وسوسه می‌کند و به او میگوید که این عمل ( یعنی یک بار شستن ) کافی نیست! پس جواب اورا به همه که اگر عمل من درست نیست، پس باید عمل ورسول خدا وائمه معصومین که قریب سیصد سال وضو به این شکل ساختند نیز باطل باشد. بگذاری عمل من نیز باطل باشد.خداوند از من مواخذه نمی فرماید وبرخی بیش از این حجتی نیست. امام خمینی “

می فرماید: البته وقتی فرد مدتی با این وسوسه‌ها  مضایدت ومخالفت وبی‌اعتنایی کرد حالت ثبات طمانینه پیدا می‌شود وشیطان از او بریده می‌شود.

   نقش اصول شش گانه فقهی درکنترل و پیشگیری از وسوسه‌های فکری وعملی دراسلامٍ، اصول  فقهی از جمله اصولی هستند که مجتهدین اعلم مبنا وپایه اصلی آنها را ازآیات قرآن وسایراحادیث وارده از ائمه معصومین گرفته ودر صورت نیاز، جهت جامعه مسلمین از آن استفاده می‌شود. این اصول در زمینه‌های زیادی از جمله در اعمال عبادی و غیره قابل استفاده است و تنها محدود به موارد خاص نظیر نماز، روز.آداب شستسو، وضو و غسل،،،، نمی‌گردد.

۱)  اصل عدم حرج: این اصل بیان می‌دارد که فرد دراجرای احکام این در حد توانش مکلف می‌باشد. زیرا صاحب دین که ندارند مهربان است کسی را به رنج و مشقت نمی‌افکند.به عنوان مثال اگر فردی نیاز به غسل داشته باشد و تنها آب سرد در اختیار داشته باشد. با توجه به این اصل، از غسل کردن درآب سرد که ممکن است باعث مشکلاتی برای او گردد، مصاف خواهد شد. لذا با استفاده از اصل عدم حرج بیمار وسواسی نیازی ندارد که ساعت‌ها در حمام جهت غسل خودرا به زحمت بیاندازد.

۲)   اصل برائت: با کمک این اصل افراد تنها موظف به اجرای احکام الهی آن طورکه از قرآن، احادیث یا مراجع تقلید دیده یا شنیده‌اند، می‌باشند و بیش از این، انتظاری برآنان نیست.بنابر این بیمار وسواس پس از یک بار وضوگرفتن می‌تواند تعیین پیدا کند که وضویش صحیح است ومی‌تواند نمازش را بدون دغدغه بخوانه ولازم نیست بارها و بارها وضو بگیرد، زیرا طبق اصول شرع پس از یک بار وضو گرفتن می‌توان نماز را خواند.

۳)   اصل حساسیت، این اصل بیان می‌دارد مسلمین می‌توانند به هرچیزی وهرکاری با چشم مجاز، مباح، بلامانع و آسوده نگاه کنند مگرآنکه حرام بودن آن دراین محرز شده باشد. لذا بیمار وسواس می‌تواند خودرا در انجام هر کاری در ارتباط با امر نماز، شستشو ووضو را که از طرف مرجع تقلید حرام محسوب نگردیده است، مجاز بداند.

۴)   اصل طهارت : طبق این اصل هر چیز که درتجش بودن آن شکی است ، تا زمانی که نجاست آن ثابت نشده پاک است. امام صادق فرمود: هر چیز پاک است تازمانی که ناپاکی آن برتوثابت گردد.

۵)   اصل استحصاب: این اصل بیان می‌دارد هرگاه درامر فرایض دین دچار شک وتردید گردید.لازم است شک را نادیده بگیرید. حضرت علی می‌فرماید“ خواب درتعیین بهتر از نماز درشکی است ” یا وضو داشته، داشت چرتم می‌برد نمی دانم به حدی رسید که خوابم برده باشد و وضویم باطل شده باشد یا نه، با کمک این اصول می‌توان شک را نادیده گرفت و نماز را خواند “. فلان نقطه از زمین یا لباس پاک بود، خون یا ادرار یا آب نجس ترشح کرد، نمی‌دانم به آن نقطه رسید و آنجا نجس شد یا نه، دراینجا نیز اصل برنادیده گرفتن شک خواهد بود

۶)   اصالت صحت عمل غیر: با کمک این اصل جامعه مسلمین می‌‌تواند با دیگران به آسانی داد وستد ومعاشرت داشته باشند. زیرا همه اعمال و رفتار فردی و اجتماعی آنها را از تهیه اطعام، خرید و فروش، قرار داده، و غیره را می‌توان سراسر پاک ودرست پنداشت مگر آنکه دلیل برخلاف آن وجود داشته باشد. مثلأ می‌توان لباسی را که دیگران شسته‌اند پاک دانست. می‌توان را که بریده‌اند، حلال تلقی نمود، از غذایی که دیگران فراهم کرده اند، استفاده کد یا  عقدی را         که خوانده‌اندٍ، صحیح دانست.