بلند آسمان جایگاه من است...

چند لحظه تفکر و نگاه ‌کردن به ذرات کوچکی از کاغذ که بر اثر مجاورت با دود رو به بالا حرکت می‌کردند، انسان را در رسیدن به آرزوی دیرینه‌اش موفق ساخت. ژوزف و اتین مونتگلفیه دو برادر فرانسوی که این صحنه را مثل هزاران نفر دیگر دیدند، به‌جای بی‌تفاوت رد شدن از کنار آن، به فکر فرو رفتند که چگونه می‌توان از خاصیت سبک‌ بودن دود، برای پرواز استفاده کرد. آنها به این نتیجه رسیدند که دود، سبک‌تر از هواست و اگر آن را در کیسه‌ای حبس کنند، می‌توانند کیسه را به پرواز درآورند. برادران مونتگلفیه آزمایش‌های مختلفی انجام دادند که در آغاز موفقیت‌آمیز نبود، اما آنها دلسرد نشدند و با بررسی دلایل شکست، در‌صدد رفع مشکل برآمدند. عشق و علاقه آنها از یک طرف و همت بلندشان سرانجام در 24 آبان 1161/ 15 نوامبر 1782 آنان را به هدف رساند و برادران مونتگلفیه توانستند «فانوس هوایی» خود را که عبارت از یک کره کاغذی به قطر تقریبی 25 سانتی‌متر بود را به پرواز درآورند. این آزمایش موفقیت‌آمیز، آنان را بر آن داشت که بالن بزرگ‌تری با حجم تقریبی 750 متر مکعب بسازند و آن را در یک نمایش عمومی در 15 خرداد 1162/ 5 ژوئن 1783 با استفاده از سوزاندن پشم و کاه مرطوب، در شهر آنونی به پرواز درآورند. این بالن تقریبا 150 کیلوگرم وزن داشت و تا ارتفاع 1800 متری بالا رفت و پس از ده دقیقه، تقریبا در فاصله دو و نیم کیلومتری محل صعود، فرود آمد. چند ماه بعد در 30 آبان 1162/ 21 نوامبر 1783، دو ماجراجوی شجاع به نام‌های پیلاتر دو روزیه و مارک دو آرلاند داوطلب پرواز با بالن شدند و در سبد بالن، سفر 25 دقیقه‌ای هوایی را انجام دادند و برای نخستین‌بار در تاریخ، خود را به ارتفاع حدود ده متری زمین رساندند.
عصر رکوردشکنی با هواپیما
در سال‌های بعد گرچه بالن‌ها بالا و بالاتر رفتند اما انسان به‌دنبال تسلط بیشتر بود تا بالاخره دو برادر آمریکایی به نام‌های ویلبر و اورویل رایت که سال‌ها در زمینه پرواز اشیای سنگین‌تر از هوا تلاش می‌کردند، در 25 آذر 1282/ 17 دسامبر 1903 وسیله پرنده خود را 12 ثانیه به پرواز درآوردند.
به‌زودی کشورهای دیگر نیز به ساخت هواپیما علاقه‌مند شدند. هواپیما تکامل یافت و ابزاری شد برای اوج ‌گرفتن بشر و طی مسافت‌های طولانی در زمان‌های بسیار کوتاه‌تر از وسایل نقلیه زمینی. بروز جنگ جهانی اول توانست توانایی‌های بیشتری از این وسیله پروازی را به نمایش بگذارد. هواپیماها به‌تدریج سرعت بیشتر و ارتفاع بالاتری را به‌دست آوردند. اما این دستگاه هم نمی‌توانست جوابگوی بلند‌پروازی‌های بشر باشد. او تنها نمی‌خواست در هوا و در کنار پرندگان جولان دهد. آرزوی دیرینه‌اش، سیر و گردش در فضا بود. هواپیماها توسعه یافتند و تکمیل و تکمیل‌تر شدند. اما آنچه بشر را می‌توانست به بیکرانه فضا برساند، این وسیله نبود. او به سامانه‌ای نیاز داشت که قوی‌تر بوده و توانایی‌های فنی بیشتری داشته باشد. مقدمات ساخت آنچه می‌توانست او را به این آرزو برساند، قرن‌ها قبل از پرواز نخستین هواپیما ساخته و پرداخته شده بود. این وسیله چیزی نبود جز موشک که می‌توانست با استفاده از قوانین تدوین شده توسط نیوتن (یعنی عمل و عکس‌العمل) به آرزوی بشر تحقق ببخشد. البته قبل از ورود موشک‌ها به این عرصه هواپیماها با استفاده از موتورهای موشکی توانستند در اوج‌گیری بشر نقش اساسی داشته باشند.
در سال 1328/ 1949 خلبانی با نام فرانک اورست با هواپیمایی از نوع ایکس اس ــ 1 توانست نوآوری‌ای تازه از رسیدن به اوج را به دست آورد. هواپیمای ایکس اس ــ 1 در زیر یک بمب افکن بی ــ 50 بسته می‌شد و به ارتفاع معینی می‌رسید. سپس از آن جدا شده و اوج می‌گرفت. فرانک اورست با ایکس ــ 1 به ارتفاع 21هزار و 930 متری دست یافت.
دو سال بعد ویلیام بریگمن با هواپیمای اسکای راکت خود را به ارتفاع 24هزار و 326 متری رساند. این هواپیما نیز همانند
ایکس ــ 1 نمی‌توانست مستقیما به پرواز درآید و باید با هواپیمای پ ــ 2 ب به هوا برده می‌شد و پس از جداشدن حرکت صعودی‌اش را آغاز می‌کرد. ویلیام بریگمن در 1332/ 1953 یعنی دو سال بعد با همان هواپیما رکورد خود را حدود یک کیلومتر ارتقا بخشید و به ارتفاع 25هزار و 377متر رسید.
یک سال بعد خلبانی به نام آرتور مورای با هواپیمای جدید ایکس ــ 1 آ سقف پرواز‌های انسان را به 27هزار و 584 متر ارتقا داد. همه هواپیماهای سری ایکس، نخست با یک هواپیمای به اصطلاح مادر به ارتفاع مشخصی حمل و سپس جدا می‌شد و با روشن‌کردن موتور خود، اوج می‌گرفت.
در سال 1335/1956 یک بار دیگر ارتفاع پرواز بالاتر رفت. این پرواز با هواپیمای ایکس ــ 2 توسط ایون کینچلوئه انجام شد و او توانست به ارتفاع 38هزار و 491 متری دست یابد.
رابرت وایت، قهرمان نامدار تاریخ هوانوردی طی سال‌های 40 - 1339/ 61 - 1360 با هواپیمای ایکس ــ 15 خود، در دو نوبت ارتفاع پروازها را نخست به 41 هزار و 605 متر و سپس به 51هزار و 700 متر رساند. این آخرین نوآوری در عرصه اوج‌گیری با هواپیما بود. زیرا حدود دو هفته پس از به دست آمدن این رکورد، یک خلبان گمنام روس با پرواز خود نه تنها به معروف‌ترین مرد جهان تبدیل شد که رکورد صعود انسان را به بالاتر از مرزهای جو زمین رساند. این خلبان کسی نبود غیر از یوری گاگارین که این بار نه با یک هواپیما که با ناو کیهانی وستک ــ 1 توانست نوآوری جدیدی به دست آورد که با هواپیماها قابل دستیابی نیست و صحنه اوج‌گیری را به ماورای جو زمین منتقل کرد.
رقابت فضایی و ثبت رکوردهای جدید
ناو کیهانی وستک ــ 1 23 فروردین 1340 به سرنشینی یوری گاگارین از پایگاه فضایی بایکونور راهی مدار زمین شد. قرارگرفتن سفینه در مداری با اوج 327 کیلومتری به‌جای مدار پیش‌بینی‌شده 230 کیلومتر، با این‌که یک توفیق اجباری و خوش‌اقبالی برای ثبت رکورد جدید اوج‌گیری به‌شمار می‌رفت، اما از سوی دیگر جان نخستین فضانورد جهان را با خطر جدی روبه‌رو می‌کرد. زیرا اگر به هر دلیلی دستگاه ترمز کارش را به درستی انجام نمی‌داد، سفینه برای 15 تا 20 شبانه‌روز باید در فضا می‌ماند و طبیعتاً فضانورد نمی‌توانست تا این مدت دوام آورد. به هر حال گاگارین بعد از یک دور چرخش در مدار زمین و سفری 108 دقیقه‌ای به زمین بازگشت.
در گام بعدی در سال 1343/ 1964 ناو کیهانی وسخد ــ 1 به سرنشینی ولادیمیر کمارف، باریس یگوروف و کنستانتین فئوکتیستف راهی مدار شد و به ارتفاع 336 کیلومتر رسید. به این ترتیب میزان رکورد صعود انسان از سطح زمین تا 10 کیلومتر افزایش یافت.
ناو کیهانی وسخد ــ 2 که لئونف و بیلیایف با آن راهی مدار زمین شدند و در جریان پرواز، لئونف، نخستین راهپیمایی انسان در فضای آزاد کیهانی را به انجام رساند، رکورد دیگری از اوج‌گیری را به ثبت رساند. این ناو در مداری با اوج 475 کیلومتر، زمین را دور می‌زد. البته این اوج‌گیری برنامه‌ریزی شده نبود و خطای محاسبات در پرواز سفینه وسخد ــ 2 موجب آن شد!
در جریان پرواز ناو آمریکایی جمینی، نوآوری‌هایی در اوج‌گرفتن انسان صورت پذیرفت. جمینی ــ 10 به سرنشینی جان یانگ و مایکل کالینز در تیر 1345/ جولای 1966 به ارتفاع 763 کیلومتری رسید و ناو کیهانی جمینی ــ 11 که در شهریور 1345/ سپتامبر 1966 که چارلز کنراد و ریچارد گوردون با آن به فضا پرتاب شدند در مداری قرار گرفت که دورترین نقطه‌اش نسبت به زمین، 1372 کیلومتر فاصله داشت. با توجه به این که سفینه جمینی در حقیقت نوعی تمرین و آزمایش توانایی‌ها برای اجرای طرح سفر انسان به ماه یعنی برنامه آپولو بود و یکی از نگرانی‌ها تشعشات کیهانی در ارتفاعات بالا به‌شمار می‌رفت، پرواز سفینه جمینی در فاصله‌های دور از زمین می‌توانست این تشویش‌ها را کم کند.
با به‌کارگیری فضاپیماهای آپولو که برای سفر به ماه پیش‌بینی و ساخته شده بود، به یکباره رکوردهای اوجگیری و دورشدن از سطح زمین افزایش قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد. در برنامه آپولو پیش‌بینی شد که سفینه‌ای به مدار ماه سفر کند و این کره را دور بزند تا هم آزمونی باشد برای نشان‌دادن توانایی‌های فضاپیمای آپولو و هم فضانوردان با دوربین‌های قوی از سطح ماه برای مشخص‌شدن محل فرود عکسبرداری کنند. به این ترتیب بود که فرانک بورمن، جیمز لاول و ویلیام آندرس، فضانوردان ماموریت آپولو ــ 8 در سال 1347/ 1968 با دور شدن به میزان 378هزار و 504 کیلومتر از سطح زمین در مدار کره ماه چرخیدند و رکورد تازه‌ای از خود به‌جا گذاشتند.
دورترین رکورد ثبت شده تا امروز
اما آخرین و بالاترین رکورد دورشدن از کره خاکی به جیمز لاول، جان سوییگرت و فرد هیز، فضانوردان ماموریت آپولو ــ 13 تعلق دارد. این سفینه در 22 فروردین 1349/ 11 آوریل 1970 از مرکز فضایی کاناورال پرتاب شد اما در نیمه راه به دلیل انفجار یکی از مخزن‌های اکسیژن از ماموریتش در سطح ماه باز ماند و به دلایل فنی، فضانوردان مجبور شدند ماه را دور زده و در مسیر بازگشت به زمین قرار گیرند. در روز 25 فروردین، آپولو ــ 13 در نقطه اوج مداری خود یعنی 401هزار و 56 کیلومتری زمین قرار داشت. پس از آن مسیر بازگشت را در پیش گرفت و در 28 فروردین با فرود در اقیانوس آرام به زمین بازگشت. آپولو ــ 13 گرچه در ماموریت خود یعنی رسیدن به سطح ماه ناکام مانده بود، اما به لحاظ دور شدن از زمین رکوردی دست یافتنی پیدا کرد که تصور نمی‌شود تا سفر انسان به مریخ این رکورد شکسته شود.

سیروس برزو

دانش