مسؤولان به نتایج تحقیقات ما توجه نمی‌کنند

در خصوص نحوه گزینش سالانه پنج دانشمند جوان در این آکادمی، به ویژه گزینش خودتان کمی بیشتر توضیح دهید.
این جایزه مانند بسیاری دیگر از جوایز علمی از میان پیشنهادهای اعضای آکادمی انتخاب می‌شود. در حقیقت هیچ فردی به‌طور مستقیم برای دریافت این جایزه نامزد نمی‌شود، بلکه هر یک از اعضا چهره‌های اثرگذاری را که در ده گروه علمی مختلف مانند پزشکی، کشاورزی، شیمی، ریاضی، فیزیک، اقتصاد، علوم مهندسی و... می‌شناسد پیشنهاد می‌دهد و براساس ویژگی‌ها و سوابق پژوهشی، میزان استناد به مقالات علمی آنها و شاخص تأثیرگذاری محققان (H-index) ده نفر به کمیته داوری راه پیدا می‌کنند و در نهایت پنج محقق زیر 40 سال به عنوان برندگان جایزه اعلام می‌شوند. این برگزیدگان برای تحقیقات‌شان به مدت پنج سال تحت حمایت‌های آکادمی قرار می‌گیرند.
در مورد من نیز، دکتر کرامت‌ا... ایزدپناه، از استادان برجسته دانشگاه شیراز و عضو آکادمی علوم جهان مرا به عنوان نامزد این جایزه پیشنهاد کرده بودند.
آیا این پنج نفر از پنج گروه علمی مختلف به صورت مجزا انتخاب می‌شوند یا فرآیند داوری به صورت مشترک میان حوزه‌های علمی متفاوت رخ می‌دهد؟
تفاوت انتخاب در این جایزه این است که نامزدهای پیشنهادی در ده گروه علمی با هم به رقابت می‌پردازند و هر رشته به صورت مجزا داوری نمی‌شود. به همین جهت هر سال نفرات برتر ممکن است از حوزه‌های متفاوتی باشند یا حتی از یک حوزه چند نفر انتخاب شوند.
مبلغ این جایزه چقدر است؟ آیا صرفا حمایت‌هایی برای انجام طرح‌های تحقیقاتی فراهم می‌کند؟ برنامه‌ای برای این جایزه در نظر گرفته‌اید؟
از زمان اعلام برگزیدگان این جایزه تاکنون نزدیک به یک ماه می‌گذرد اما فعلا هنوز اعلام نکرده‌اند که نحوه دریافت جایزه به چه صورت و چه زمانی خواهد بود. اما تا جایی که اطلاع دارم این جایزه معمولا به صورت بودجه برای کمک به طرح‌های پژوهشی ارائه می‌شود. بنابراین هر چه باشد صرف ادامه تحقیقات در حوزه مطالعه بلایای طبیعی خواهد شد.
با توجه به نحوه داوری این جایزه و همچنین برگزیده شدن شما در فهرست محققان یک درصد پراستناد دنیا، مشخص است که پژوهش‌ها و مقالات علمی حاصل از این پژوهش‌ها بسیار در سطح جهانی مورد توجه قرار گرفته است. چه ویژگی‌ای تحقیقات شما را در حوزه محیط‌زیست متمایز کرده است؟
زمینه تحقیقات من بیشتر بر بحث‌های بلایای طبیعی مانند زمین لغزش، فرونشست زمین، سیل، آتش‌سوزی جنگل‌ها و سایر بلایایی که به‌واسطه دستکاری انسان‌ها در طبیعت به وجود می‌آید متمرکز شده است. شاید نکته‌ای که موجب تعداد بالای استنادها و ارجاعات به مقاله‌های پژوهشی‌ام شده این باشد که زمینه‌ تحقیقاتم از زمان انتخاب موضوع پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد تاکنون که هدایت پایان‌نامه‌های دانشجویی در مقاطع کارشناسی‌ارشد و دکتری را بر عهده دارم در یک مسیر بوده است و در هیچ دوره‌ای از شاخه‌ای به شاخه دیگر نپریده‌ام. یعنی در طول یک دهه فعالیت پژوهشی‌ام همواره بر حوزه بلایای طبیعی متمرکز بوده‌ام. این موضوع موجب شده که در طول این سال‌ها بتوانم روابط گسترده‌ای با محققان داخلی و خارجی در حوزه تحقیقاتی‌ام برقرار کنم و همکاری‌های تحقیقاتی بین‌المللی متعددی را با محققان سایر کشورها مانند هند، ویتنام، چین، اسپانیا، ایتالیا، هلند و ... عملیاتی کنم و در این حوزه بیشتر شناخته شوم.
معمولا خودتان زمینه‌ساز این همکاری‌های بین‌المللی هستید؟
این همکاری‌ها دو طرفه است. به این معنا که هم در طرح‌های تحقیقاتی‌ام از محققان سایر کشورها دعوت به همکاری کرده‌ام، هم از طرف محققان زیادی تقاضای همکاری دریافت می‌کنم. هر روز بین پنج تا ده ایمیل برای زمینه‌های مختلف همکاری و مشاوره دریافت می‌کنم.
آیا در میان این درخواست‌ها، پیشنهاد کاری از کشورهای دیگر هم داشته‌اید؟ در این روزها که سایه مشکلات تحمیلی اقتصادی و ارتباطات بین‌المللی بیش از گذشته حوزه تحقیقات را متأثر کرده است به فکر مهاجرت از ایران نیستید؟
اتفاقاً پس از این که نامم در فهرست ده پژوهشگری که به مرحله کمیته داوری آکادمی علوم جهان راه پیدا کرده‌اند منتشر شد، از یکی از کشورها پیشنهاد کرسی استادی با حقوق و امکانات رفاهی بسیار بیشتر از درآمد اندک فعلی هیات‌‌های علمی در ایران دریافت کردم. در ازای آن تقاضا داشتند نام آن دانشگاه به عنوان محل فعالیتم در زمان دریافت جایزه اعلام شود تا این افتخار نصیب آن کشور شود. اما در پاسخ به آنها گفتم این افتخار فقط برای کشورم و دانشگاه شیراز خواهد بود. این حرف‌ها را نمی‌زنم که بگویید شعار میهن‌پرستی می‌دهد. واقعیت این است که برای بسیاری از پژوهشگران کشور موقعیت‌های این‌چنینی و حتی بهتر از این فراهم است. اما متأسفانه در داخل کشور بهای کافی به حوزه دانشگاه و تحقیقات داده نمی‌شود. بیشتر محققان و اعضای هیات علمی درآمد مکفی ندارند. این در حالی است که اعضای هیات علمی‌ دانشگاه‌ها از صبح تا عصر در دانشگاه مشغول تدریس و رسیدگی به امور دانشجویان هستند و زمانی هم که به خانه بازمی‌گردند باید تا پاسی از شب مشغول مطالعه و بررسی مقالات روز دنیا، داوری و تصحیح مقالات و پایان‌نامه‌ها باشند تا بتوانند همگام با علوم روز دنیا پیش بروند. بنابراین ساعت کاری مفهومی برایشان ندارد و انرژی زیادی صرف می‌کنند. اما در مقابل دریافتی مالی آنها حتی کفاف تأمین امکانات رفاهی معمول را هم نمی‌دهد. ولی از آنجا که معلمی حکم می‌کند اخلاق‌مدار باشیم تلاشمان این است که در این روزهای سخت به وطنمان پشت نکنیم.
اعضای هیات علمی جوان این روزها به شدت تحت فشارند و اگر تلاشی برای بهبود شرایطشان نشود، زمانی که نتوانند از پس هزینه‌های اولیه زندگی‌شان بر بیایند عشق به میهن نیز نمی‌تواند به کشور پایبند نگهشان دارد. کشورهای دیگر نیز از این فرصت به نفع خودشان بهره می‌برند و با فراهم‌کردن شرایط مناسب زندگی و پیشنهادهای جذاب، نخبه‌ها را جذب می‌کنند.
با توجه به تغییرات اقلیمی و افزایش حوادث و بلایای طبیعی در کشور، چقدر از تحقیقات پراستنادتان در حوزه بلایای طبیعی در برنامه‌های مدیریتی کشور مورد توجه و استفاده قرار گرفته است؟
متأسفانه همان‌طور که بارها و بارها مطرح شده، حلقه ارتباطی درستی میان تحقیقات دانشگاهی و عملیات اجرایی کشور ایجاد نشده است. به همین جهت مسؤولان به نتایج تحقیقات و پژوهش‌های دانشگاهی در تصمیم‌گیری‌هایشان توجهی نمی‌کنند. معمولا مقالات و پایان‌نامه‌ها در کتابخانه‌ها باقی می‌مانند و جنبه اجرایی به خود نمی‌گیرند. ‌از سوی دیگر نیز می‌بینید معمولا زمان و شیوه اجرای طرح‌های مختلف در کشور با اعتراضات و مخالفت‌های دانشگاهیان متخصص در آن حوزه مواجه می‌شود.
در حوزه بلایای طبیعی این موضوع بسیار مهم است، زیرا کشور ما در زمره ده کشورهای بلاخیز دنیا قرار دارد. طی یک قرن اخیر رشد بلایای طبیعی در دنیا پنج برابر شده و تلفات جانی و خسارات مالی زیادی را به کشورها تحمیل کرده است. حتی این روند رشد در دو دهه اخیر با توجه به تغییرات کاربری اراضی و توسعه شهرنشینی در کشور ما با شیب بسیار بیشتری همراه بوده است.
سیل‌هایی که بخش‌های زیادی از کشور را در ابتدای امسال درگیر کرد، نمونه‌ای از همین بلایای طبیعی بود. من فکر می‌کنم با کمک دانشمندان و پژوهشگران دانشگاه‌ها می‌توان از بسیاری از این پیشامدها جلوگیری کرد یا میزان خسارات ناشی از آنها را به حداقل رساند.
البته در این حالت نیز نباید این طرح‌های کلان ملی به تعدادی دانشگاه خاص واگذار شود؛ بلکه با هم‌افزایی تمام ظرفیت علمی موجود در کشور باید برنامه‌هایی برای کنترل چنین شرایطی ایجاد کرد.
منظورتان این است که در خصوص اجرای طرح‌های تحقیقاتی نیز با پدیده مقدم‌بودن روابط بر ضوابط مواجهیم؟
شاید بهتر باشد بگویم اتفاقی که در خصوص طرح‌های کلان رخ می‌دهد این است که معمولا به اعتبار فرد و نامش توجه می‌شود؛ نه قابلیت‌هایی که ممکن است داشته باشد. به همین جهت معمولا برای واگذاری طرح‌های بزرگ به پژوهشگران جوان اطمینان نمی‌شود.
آیا دریافت این جایزه معتبر علمی در اعتمادسازی نسبت به خود شما برای دعوت به همکاری در طرح‌های اجرایی کلان کشور، به‌ویژه در حوزه کنترل بلایای طبیعی اثری نداشته است؟
تا این لحظه که حدود یک ماه از انتشار خبر اعطای جایزه آکادمی علوم جهان 2019 به من می‌گذرد، هیچ اتفاق جدیدی در زندگی‌ام نیفتاده است.
حتی از سوی دانشگاه شیراز؟!
رئیس دانشگاه، معاون پژوهشی و رئیس دانشکده کشاورزی پیام‌های تبریک جداگانه‌ای برایم فرستادند.
بهترین حمایت از شما و تحقیقات‌تان در حال حاضر چیست؟
متأسفانه ما در بخش منابع طبیعی دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز جذب دانشجوی دکتری به صورت مستقیم نداریم. از آنجا که بار اصلی تحقیقات دانشگاهی بر دوش پایان‌نامه‌های دکتری است (به دلیل ظرفیت و زمان بیشتر آنها برای انجام طرح‌های تحقیقاتی) این موضوع موجب شده من در حال حاضر 15 تا 20 دانشجو به صورت غیرمستقیم از گروه‌ها یا دانشگاه‌های دیگر داشته باشم، اما با توجه به ظرفیتی که در گروه منابع طبیعی وجود دارد، می‌توانیم نقش مؤثری در تربیت پژوهشگرهای کارآمد در حوزه منابع طبیعی و محیط‌زیست داشته باشیم که اتفاقا از نیازهای اصلی کنونی کشور است.
همچنین تقاضایی را اخیرا برای ایجاد گرایش جدیدی در مقطع کارشناسی ارشد با نام «مهندسی منابع طبیعی، گرایش علوم مکانی» که گرایشی بین‌رشته‌ای در حوزه منابع طبیعی است را داده بودم.
اما پرونده این رشته در وزارت علوم هنوز بررسی نشده و امیدوارم با آن موافقت شود و چند سال دیگر نیز شاهد ایجاد دوره دکتری این رشته باشیم. زیرا وجود چنین گرایش‌های بین‌رشته‌ای می‌تواند اثربخشی زیادی در حوزه‌های گوناگون منابع طبیعی داشته باشد. این تنها خواسته من از مسؤولان دانشگاه و وزارت علوم است.

مدیریت جامع و همه‌جانبه‌نگر در محیط‌زیست کلید کنترل بلایای طبیعی است

ضمن گفت‌وگو با دکتر قاسمی پرسیدیم؛«در صحبت‌هایتان به چند برابر شدن احتمال بروز بلایای طبیعی در کشور اشاره کردید. با توجه به تخصصی که در این حوزه دارید، چقدر احتمال می‌دهید شرایطی مانند آنچه در سیل‌های ابتدای سال در کشور شاهدشان بودیم تکرار شود؟ آیا راهکاری برای مقابله با این بلایا وجود دارد؟
برنده جایزه آکادمی علوم جهان در سال 2019 در پاسخ گفت: «به عنوان پژوهشگری در حوزه آبخیزداری معتقدم با مدیریت جامع در حوزه‌های آبخیز کشور می‌توانیم بروز این بلایا را به حداقل برسانیم یا آسیب‌های آنها را به کمترین سطح برسانیم و از تلفات جانی در چنین حوادثی پیشگیری کنیم. اکنون طرح مدیریت کلان و جامع حوزه‌های آبخیز کشور در حال اجراست که مجری این طرح دانشگاه گرگان است و دانشگاه‌های شیراز، گیلان، مازندران و ... نیز به عنوان همکار در آن مشارکت دارند. امیدوارم این طرح هرچه سریع‌تر به پایان برسد و حاصل آن بتواند به کنترل و کاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی که به‌شدت کشور را تهدید می‌کنند کمک شایانی کند تا شرایط بسیار بهتری را در سال‌های آتی تجربه کنیم. مدیریت جامع و همه‌جانبه‌نگر در حوزه محیط‌زیست میان تمام نهادهای مسؤول می‌تواند این شرایط را بهبود ببخشد. اما اگر قرار باشد هر نهاد و سازمانی به صورت منفرد ساز خود را بزند هر سال شاهد شرایط بدتری در مدیریت منابع طبیعی خواهیم بود.

دکتر حمیدرضا پورقاسمی را بیشتر بشناسید

حمیدرضا پورقاسمی، شهریور1360 در تهران متولد شد. در سال‌های نخست زندگی به همراه خانواده‌‌اش به مازندران مهاجرت کرد. دوران تحصیلی را تا پیش از ورود به دانشگاه در شهرستان نور طی کرد. او سال 79 در مقطع کاردانی علوم تکنولوژی مرتع و آبخیزداری تحصیلات دانشگاهی‌اش را آغاز کرد و پس از گذراندن دوران کارشناسی ناپیوسته در دانشگاه علوم کشاورزی گرگان (دانشکده کشاورزی گنبد)، در سال 84 در مقطع کارشناسی‌ارشد رشته مهندسی منابع طبیعی-آبخیزداری در دانشگاه تربیت مدرس پذیرفته شد. این پژوهشگر جوان دوره دکتری را نیز در همین دانشگاه سپری کرد و در سال 92 با درجه عالی از رساله دکتری خود دفاع کرده و عنوان پایان‌نامه برتر دانشگاه را از آن خود کرد. دکتر پورقاسمی از سال 93 به عنوان عضو هیات علمی دانشگاه شیراز، دانشکده کشاورزی و بخش مهندسی منابع طبیعی و محیط‌زیست مشغول به کار شده است.کسب عناوینی چون پژوهشگر جوان برتر دانشگاه شیراز در دی 95، پژوهشگر برتر دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز در آذر 96، استاد نمونه آموزشی دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز در اردیبهشت 96 و پژوهشگر برتر کشور در بخش کشاورزی در دی 95 از افتخارات این پژوهشگر جوان ایرانی است. آخرین افتخار این دانشیار دانشگاه شیراز، قرار گرفتن نامش در میان یک درصد پژوهشگران پر استناد دنیا در سال 2019 در کنار 11 پژوهشگر ایرانی دیگر است که نشان از اعتبار بالای تحقیقات علمی او و اثرگذاری مقالات علمی‌اش در حوزه بلایای طبیعی و محیط‌زیست دارد.

عسل اخویان طهرانی

دانش