اسرار مرد عنکبوتی ایران

عنکبوت‌شناسان ایرانی و اسپانیایی دو سال پیش موفق شدند که نخستین گونه بومی از جنس Loxosceles را در غارهای ایران شناسایی و ثبت علمی کنند. نزدیک‌ترین خویشاوند این گونه که عنکبوت منزوی مدیترانه‌ای (Loxosceles rufescens) نام دارد، به‌واسطه پراکنش جهانی در حوضه دریای مدیترانه و غرب آسیا چند سالی است که در ایران و استان‌های البرز، تهران، خراسان رضوی، فارس، مازندران و هرمزگان شناسایی شده است. اما گونه جدید با نام علمی Loxosceles persica یک گونه بومی است که نمونه‌های آن تنها در غارهای استان‌های فارس، یزد و خوزستان یافت شده و از نظر ظاهری ویژگی‌هایی دارد که آن را کاملا از نزدیک‌ترین خویشاوند مدیترانه‌ای متمایز می‌سازد.
نتایج تازه‌ترین مطالعات روی عنکبوت‌های ایران
علیرضا زمانی، عنکبوت‌شناس و دانشجوی دکترای واحد تنوع زیستی دانشگاه تورکو (University of Turku) کشور فنلاند درباره اهمیت این کشف به جام‌جم می‌گوید: «تا پیش از این تصور می‌شد عنکبوت منزوی مدیترانه‌ای، بومی ایران نیست و با نقل و انتقالات بشری به منطقه ما وارد و موفق به تشکیل جمعیت‌های ثابت شده است؛ مطالعات میدانی انجام شده در سال‌های اخیر ثابت کرده است که ایران در دامنه پراکنش طبیعی این گونه قرار دارد؛ به نظر می‌رسید کشف یک گونه جدید از این گروه در غارهای رشته کوه زاگرس گواه دیگری بر این موضوع باشد. اما مطالعات ژنتیکی انجام شده روی این‌گونه جدید حاکی از این بود که نزدیک‌ترین خویشاوند عنکبوت منزوی پارسی، گونه Loxosceles mrazig از تانزانیاست؛ در حالی‌که هیچ تاریخچه جغرافیای زیستی‌ای بین ایران و تانزانیا وجود ندارد و این نتیجه عجیب احتمالا به خاطر کمبود داده از جمعیت‌های فی‌مابین حاصل شده است؛ همچنین، سه منطقه نمونه‌برداری این‌گونه با فاصله 165 و 450 کیلومتر از هم قرار گرفته‌اند و میانگین واگرایی بین سه جمعیت براساس داده‌های ژنتیکی، 2/16 درصد اندازه‌گیری شد که رقم بسیار بالایی برای تفاوت در افراد یک گونه محسوب می‌شود؛ این موضوع احتمالا به‌خاطر وجود کوهستان‌های وسیع در منطقه و جدایی جغرافیایی درازمدت این جمعیت‌ها از هم حاصل شده است.
با این‌که هنوز مطالعه‌ای روی زهر این عنکبوت انجام نشده است، احتمال داده می‌شود مثل سایر گونه‌های مطالعه شده از این گروه، دارای زهری خطرناک برای انسان باشد.»
زهر در عنکبوت‌های منزوی
عنکبوت‌های منزوی همان‌طور که از نام آنها مشخص است، عنکبوت‌هایی مخفی‌زی هستند و در طبیعت معمولا زیر سنگ‌ها یافت می‌شوند، اما در صورت حضور در سکونتگاه‌های انسانی به فضاهای تاریک مانند زیر کمد لباس پناه می‌برند.
قسمت جلویی بدن این عنکبوت‌ها یعنی ناحیه سرسینه، طرحی شبیه به ویولن دارد که به همین دلیل آنها را با نام عنکبوت‌های ویولنی هم می‌شناسند. در حقیقت یکی از ساده‌ترین راه‌های تشخیص این عنکبوت‌ها همین علامت ویولن‌مانند در ناحیه سرسینه‌ای است که حتی با چشم غیرمسلح هم دیده می‌شود.
در دنیا حدود ۱۴۰ گونه و در ایران سه گونه از این عنکبوت‌ها شناسایی شده است. علیرضا زمانی درباره سه‌گونه شناسایی شده از عنکبوت‌های منزوی در ایران می‌گوید: «مورد اول عنکبوت منزوی مدیترانه‌ای با نام علمی Loxosceles rufescens است که در اکثر مناطق ایران و بالاخص مناطق شهری یافت می‌شود. درست است که این‌گونه برای انسان خطرناک است، اما معمولا حالت پرخاشگری ندارد و تنها زمانی گاز می‌گیرد که به پوست بدن فشرده شود یا راه فراری برای آن نباشد، اما مورد دوم عنکبوت منزوی پارسی با نام علمی Loxosceles persica است که بومی انحصاری ایران است و از غارهای متعددی در رشته کوه زاگرس جمع‌آوری شده است. مورد سوم هم یک‌گونه جدید است که البته هنوز نامگذاری نشده و از شمال شرق کشور نمونه برداری شده است.»
چرا زهر در عنکبوت‌ها مهم است؟
در دنیای جانوران زهرآگین، زهر ماده‌ای فوق‌العاده حیاتی است که تولید آن برای حیوان بسیار انرژی‌بر است. زهر برای حیوانات زهرآگین از این منظر اهمیت دارد که هم برای دفاع و هم برای شکار از آن استفاده می‌کنند. بنابراین حیوانات زهرآگین تمایلی ندارند که در صورت مواجهه با موجودی بزرگ‌تر از خود مانند انسان از زهرشان بی‌دلیل استفاده کنند. در این شرایط تلاش حیوانات زهرآگین بیشتر برای فرار است، در نتیجه نیازی نیست انسان‌ها در مواجهه با عنکبوت‌های زهرآگین آنها را نابود کنند. کافی است فقط از آنها فاصله بگیرند.
نباید فراموش کرد زهر حیوانات زهرآگین برای ما انسان‌ها هم ماده شیمیایی بسیار باارزشی است، زیرا این ترکیبات شیمیایی پیچیده پروتئینی از هر گونه به گونه دیگر متفاوت است و به‌صورت بالقوه می‌توانند در تولید دارو یا پادزهرها موثر باشند. حدود ده میلیون ترکیب شیمیایی مختلف تاکنون در زهر عنکبوت‌ها شناسایی شده و تا الان فقط 01/0 درصد آنها مطالعه شده است.
زهر در عنکبوت‌ها معمولا ترکیبی است؛ یعنی به‌صورت صددرصد سیتوتوکسیک (Cytotoxic) یا صددرصد نوروتوکسیک (Neurotoxic) نیست. اما زهر عنکبوت‌های منزوی را اغلب به عنوان یک نوع زهر سیتوتوکسیک می‌شناسند. این بدان معناست که نسبت یا اثر غالب زهر سیتوتوکسیک یا سلول‌گرا در آنها بیشتر است. در حقیقت یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد در این نوع از عنکبوت‌ها این است که برخلاف زهر عموم عنکبوت‌ها که از نوع عصب‌گرا (نوروتوکسیک) است و اثر موضعی ندارد، زهر این عنکبوت‌ها سلول‌گرا(سیتوتوکسیک) است و به‌صورت موضعی بافت محل گزش را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. در این شرایط پلاک‌های پوستی تشکیل شده و سلول‌ها تخریب و نکروز یا سیاه می‌شوند. زهرهای سلول‌گرا یا سیتوتوکسیک معمولا پادزهر ندارند و برای آنها آنتی‌بیوتیک‌های قوی تجویز می‌شود. ضمن این‌که این نوع زهر اغلب اثری هم بر روی بدن انسان برجا می‌گذارد.

آیا زهر عنکبوت‌ها برای ما خطرناک است؟

علیرضا زمانی خطر این عنکبوت‌ها برای انسان را این‌طور تشریح می‌کند: «متاسفانه گزش این عنکبوت‌ها بدون درد است و فرد چند روز بعد از گزش و بروز علائم است که متوجه می‌شود و به پزشک مراجعه می‌کند. نباید فراموش کرد بسیاری از این گزش‌ها در انسان عارضه خاصی ایجاد نمی‌کند، اما برخی از موارد هم هست که به زخم‌های موضعی، نارسایی کلیوی و در موارد معدودی هم مرگ منجر می‌شود. یکی از این موارد حاد که در هرمزگان مشاهده کردیم، خانمی بود که نزدیک ۲۰ سانتی‌متر از بافت بدنش تخریب شد. توصیه من این است که در صورت گزش، استرس بیجا نداشته باشید، زیرا بر اساس تجربه و یافته‌های علمی می‌دانیم که استرس نابجا می‌تواند شرایط را حتی برای کسی که خطری هم تهدیدش نمی‌کند، تغییر دهد. در این مواقع پیشنهاد می‌کنم اگر در همان چند دقیقه اول متوجه شدید، محل گزش را کمی داغ کنید و ضمنا حتما از عنکبوتی که شما را گزیده، عکس بگیرید یا نمونه‌برداری کنید و سریعا به پزشک مراجعه کنید.»
وی در ادامه می‌گوید: «تاکنون چند مورد از گزش این عنکبوت‌ها در ایران گزارش شده و ما چند سال پیش با همکاری دانشکده‌های بهداشت دانشگاه تهران و دانشگاه هرمزگان، پروتکل‌های درمانی برای موارد احتمالی پیشنهاد کردیم که فایل آنها از طریق اینترنت قابل دریافت است. مهم‌ترین چیزی که باید بدانید این است که این عنکبوت‌ها زندگی مخفیانه دارند و تا زمانی که آنها را در فشار و استرس نگذارید، خطری برای شما ندارند. در یک تحقیق نزدیک 6000 نمونه از این عنکبوت‌ها را از یک خانه در آمریکا جمع‌آوری کردند و دریافتند حتی یک مورد گزش خانگی هم نداشته‌اند. بنابراین مطمئن باشید حتی اگر این عنکبوت‌ها در محل زندگی شما هم باشند، لزوما برای شما مشکلی ایجاد نمی‌کنند.»

فرناز حیدری

دانش