با گذشت یک ماه از وقوع آتش‌سوزی گسترده در جنگل‌های آمازون، چه خطری زمین را تهدید می‌کند؟

ریه‌های سوخته زمین

کریستیانا پاشکا پالمر، مسؤول ارشد بخش تنوع زیستی سازمان ملل هشدار داده است ادامه آتش‌سوزی‌ها در جنگل‌های آمازون به صورت غیرمعمولی نگران‌کننده است و کار به جایی رسیده که نشان می‌دهد با یک بحران کاملا جدی در ابعاد جهانی مواجه هستیم. متاسفانه این فقط جنگل‌های آمازون نیست که وضعیتی غیرمعمول را تجربه می‌کند، یک نگاه اجمالی به نقشه آتش‌سوزی‌های جنگلی در سطح جهانی کافی است که متوجه شویم در سال جاری نقاط سرخ متعددی روی کره زمین ثبت شده و بدتر این‌که آمار رو به افزایش هم نسبت به سال‌های پیشین شوکه‌کننده است. امسال جنگل‌های دنیا از نیوزیلند تا سیبری، جنوب آفریقا و اندونزی همگی در معرض بحران آتش‌سوزی بوده‌اند و ظاهرا تنور آتش‌سوزی‌ها همچنان داغ داغ است. به راستی چه بر سر جنگل‌ها آمده؟ آیا واقعا باید نگران باشیم؟

کد خبر: ۱۲۲۸۳۹۸

جنگل‌های بارانی آمازون، مساحتی نزدیک به 7/6 میلیون کیلومترمربع را اشغال کرده‌اند. هشت کشور آمریکای لاتین از این جنگل‌ها سهم دارند. 2/1 میلیون کیلومترمربع از این عرصه‌ها، حفاظت شده است و یک میلیون کیلومترمربع را اکوسیستم‌های آب شیرین دربرگرفته‌اند. هر ثانیه معادل ۲۱۹ هزار مترمربع آب شیرین از این جنگل‌ها به اقیانوس اطلس می‌ریزد. بقای ۲۵۰۰ گونه ماهی، ۴۰ هزار گونه گیاهی و بیش از ۳۵۰ گروه از بومیان آمازون به این جنگل‌ها وابسته است.
جنگل‌هایی که فقط از سال 1378 تا به امروز ۲۲۰۰ گونه گیاهی و جانوری جدید در آنها شناسایی شده، نزدیک به یک ماه است که در آتش می‌سوزد و بیش از یک میلیون هکتار از بهترین اکوسیستم‌های جنگلی به این واسطه از دست رفته است. با نابودی این جنگل‌های شاخص، نگرانی‌هایی جدی در سطح جهانی ایجاد شده، زیرا جنگل‌های آمازون به تنهایی حدود ۱۰ درصد از کل دی‌اکسیدکربن منتشر شده در جو زمین را جذب می‌کند و مسؤولیت تولید ۲۰ درصد آب شیرین کره زمین را هم برعهده دارد. از سوی دیگر، نقش حیاتی این جنگل‌ها در کاهش تاثیرات ناشی از تغییرات اقلیمی، دلیل مهم‌تری است که بر نگرانی‌های جهانی دامن زده است.
کارشناسان در سال ۲۰۱۸ میلادی، هشدار داده بودند نرخ جنگل‌زدایی در برزیل افزایش ۴۵ درصدی داشته و این در حالی است که از دی 97 تا شهریور 98، بیش از ۷۶ هزار مورد آتش‌سوزی فقط در برزیل گزارش شده که نسبت به مدت مشابه سال پیش، رشدی ۸۰ درصدی را نشان می‌دهد. آتش‌سوزی‌های دامنه‌دار بسیاری از اکوسیستم‌ها را نابود کرده‌اند و زندگی میلیون‌ها انسان بومی، انواع گیاهان و جانوران هم در این منطقه به خطر افتاده است.
برآوردهای صندوق جهانی طبیعت (WWF) حاکی است آتش‌سوزی‌هایی که در یک ماه اخیر در آمازون رخ داده‌‌، نزدیک ۴۰ هزار گونه جانوری و گیاهی، ۳۵۰ جامعه محلی و ۶۸منطقه حفاظت شده طبیعی را تحت‌تاثیر قرار داده‌اند و این فاجعه‌ای جبران‌ناپذیر خواهد بود اگر تاثیرات منفی پیچیده دیگر نظیر اثرگذاری بر چرخه طبیعی آب در طبیعت، کاهش احتمالی بارندگی‌ها، افزایش خشکسالی‌ها و افزایش درجه حرارت را هم به آن اضافه کنیم.
آتش‌سوزی محدود به برزیل نیست
ده‌ها هزار آتش‌سوزی که در عرصه‌های جنگلی‌ کشور برزیل ثبت شده، نسبت به زمان مشابه در سال گذشته میلادی، حدود دو برابر بوده است. اما جنگل‌های آمازون، فراتر از مرزهای برزیل هستند و سایر کشورهای آمریکای لاتین نیز به نوبه خود سهمی از این جنگل‌ها دارند. حدود ۵۸ درصد جنگل‌های آمازون در برزیل، 8 درصد در بولیوی، 7 درصد در کلمبیا، ۱۳ درصد در پرو، 6 درصد در ونزوئلا و 8 درصد باقیمانده هم در اکوادور واقع شده‌اند. درست است که سهم برزیل از جنگل‌های آمازون بیشتر است و بیشترین میزان آتش‌سوزی‌های آمازون هم در برزیل گزارش شده، اما وضعیت در کشورهای دیگر هم کم و بیش بحرانی است.
کارشناسان هشدار داده‌اند بیش از ۸۰۰ هزار هکتار از جنگل‌های چیکیتانو (Chiquitano) در کشور بولیوی از 27 مرداد تا یکم شهریور سال جاری سوخته‌اند و آتش‌سوزی در این جنگل‌ها عملا از کنترل خارج شده است. متخصصان می‌گویند دست‌کم دو قرن طول می‌کشد تا خسارت‌های اکولوژیکی که از سوختن جنگل‌های چیکیتانو حاصل شده، جبران شود و این در حالی است که دست‌کم بقای ۵۰۰ گونه از موجودات زنده در این کشور به خطر افتاده است.
جنگل‌های چیکیتانو در کشور بولیوی، بزرگ‌ترین جنگل‌های خشک سالم در مناطق حاره‌ای بوده‌اند که اکنون به واسطه آتش‌سوزی‌های رو به گسترش آسیب جدی دیده‌اند و به این واسطه نه‌تنها زندگی بومیان این منطقه بلکه حتی بقای گونه‌های شاخصی مانند جگوار، آرمادیلوی بزرگ و تاپیرها هم به خطر افتاده است. متاسفانه برخی گونه‌های جانوری که در این اکوسیستم منحصربه‌فرد یافت می‌شود، در هیچ نقطه دیگر روی کره زمین وجود ندارد و نابودی آنها فاجعه زیستی خواهد بود.
چرا آتش‌سوزی‌ها در آمازون تمام نمی‌شود؟
خوزه آنتونیو مارنگو، اقلیم‌شناس مرکز ملی پایش و هشدار زودهنگام بلایای طبیعی در شهر سائوپائولو می‌گوید: «افزایش مردمی که به صورت غیرقانونی از زمین‌های جنگلی و حتی مناطق حفاظت شده برای فعالیت‌های کشاورزی استفاده می‌کنند و در عین حال کاهش ضمانت اجرایی قوانین زیست‌محیطی از مهم‌ترین دلایلی است که باعث شده این موج خروشان به پیش بتازد. چوب‌برها از آتش استفاده می‌کنند تا زمین‌های جنگلی را به صورت غیرقانونی پاکسازی کنند و اغلب این زمین‌ها هم در آینده مرتع می‌شوند یا برای کشت غلات از آنها استفاده خواهد شد. در حدفاصل ماه‌های ژوئن تا نوامبر (از اواسط خرداد تا اواخر آبان) که فصل خشک در این منطقه آغاز می‌شود، وضعیت هم به نوعی دگرگون می‌شود. بنابراین آتش‌هایی که به صورت تعمدی شعله‌ور می‌شوند، این قابلیت را دارند که به سرعت به نواحی دیگر تسری پیدا کنند و امسال هم ما شاهد نمونه‌های بارزی از جلوه‌های تغییرات اقلیمی بوده‌ایم. بنابراین شرایط موجود به اضافه خطای انسانی، ضریب آسیب‌پذیری جنگل‌ها را چند برابر کرده است. از سال 1392/ ۲۰۱۳ تاکنون، این بدترین آتش‌سوزی بوده که برزیل در آمازون تجربه کرده است.»
چرا آتش‌سوزی جنگل‌ها نگران‌کننده است؟
در خبرها به کرات خوانده‌اید که ریه‌های کره زمین در حال سوختن هستند. جنگل‌های بارانی مناطق حاره‌ای، در اصل زی‌بوم (Biom) خاص نواحی حاره هستند که در آنها باران دائمی می‌بارد و دمای بالای هوا نیز امکان رشد گیاهان را در سراسر سال مهیا می‌سازد. جالب است بدانید، نزدیک 8000 گونه درختی در آمازون شناسایی شده است و هیچ‌کدام از آنها در برابر آتش‌سوزی‌هایی با این وسعت و دامنه مصونیت ندارند. جنگل‌زدایی در آمازون باعث شده منبع خارق‌العاده تولید انرژی کره زمین در خطر قرار گیرد اما این تنها جنگل‌های آمازون نیستند که برای تامین اکسیژن، حیاتی تلقی می‌شوند.
ویکتور رسکو، استاد آتش‌سوزی‌های جنگلی و تغییرات اقلیمی از دانشگاه ییدا اسپانیا (La Universidad Lleida) در این زمینه می‌گوید ۵۰ درصد انتشار گاز دی‌اکسیدکربن به شکل طبیعی از جو زمین حذف می‌شود، از این مقدار حدود ۲۰ درصد را اقیانوس‌ها و ۳۰ درصد را هم جنگل‌های کره زمین جذب می‌کنند. اما ۵۰درصد باقیمانده در جو زمین باقی می‌ماند و این ۵۰ درصد است که نقش اساسی در تغییرات اقلیمی ایفا می‌کند. اینجاست که نقش جنگل‌های بارانی مناطق حاره پررنگ‌تر دیده می‌شود، زیرا اگر آنها نباشند، میزان دی‌اکسیدکربن جو هم بالطبع افزایش خواهد داشت و هوا گرم و گرم‌تر می‌شود.»
رسکو تاکید می‌کند با سوختن جنگل‌ها و تبدیل آنها به شوره‌زار، ۳۰ درصد دی‌اکسیدکربنی که باید جنگل‌ها جذب کنند، مستقیما وارد جو زمین می‌شود و همین اتفاق باعث می‌شود بحران تغییرات اقلیمی حادتر شود و به این ترتیب میانگین درجه حرارت هم در جو زمین بیشتر افزایش خواهد یافت.
اثرات جهانی سوختن جنگل‌های آمازون
در حال حاضر کارشناسان علاوه بر اثرات زیست‌محیطی آتش‌سوزی‌ها، نگران سلامت و تاثیرات اقلیمی آینده هم هستند. لوئیس آگوستو تولِدو ماچادو، هواشناس موسسه ملی تحقیقات فضایی برزیل در این باره می‌گوید: «دوده‌ حاصل از آتش‌سوزی مهارناپذیر اخیر حاوی ذرات خیلی ریز است که این قابلیت را دارد تا به اعماق ریه انسان‌ها نفوذ کند و منجر به بیماری‌های حاد قلبی و ریوی شود. در بحث‌ آتش‌سوزی‌های وسیع - آن هم در ابعادی که شاهد آن هستیم - شاید تصاویر گویاتر باشد؛ تصاویری که به تازگی با ماهواره‌ها از فضا گرفته شده به‌ خوبی نشان می‌دهد که وضعیت آتش‌سوزی‌ها در آمازون وخیم‌تر از چیزی است که پیشتر تصور می‌شد.»
دی‌وینو ویسنته سیلوریو، زیست‌شناس موسسه تحقیقات زیست‌محیطی آمازون در کانارانای برزیل می‌گوید: «این ذرات می‌توانند الگوهای بارندگی‌ها و شکل‌گیری ابرها را هم تحت‌تاثیر قرار دهند و این مساله می‌تواند تاثیر جنگل‌ها بر چرخه آب را متاثر سازد. نباید فراموش کرد شعله‌های آتش جنگلی، کربن ذخیره شده در جنگل‌ها را هم رها و وارد جو می‌کند که این امر در نهایت به افزایش میانگین درجه حرارت جهانی منجر می‌شود.»
کارشناسان در ضمن هشدار داده‌اند زمین‌هایی که اکنون طعمه حریق شده‌اند؛ در آینده بیش از سایر قسمت‌ها نسبت به خشکسالی‌ها، سیل‌ها و سایر تاثیرات ناشی از تغییرات اقلیمی آسیب‌پذیر خواهند بود.
مشکل دیگری که در اثر وقوع آتش‌سوزی‌های مهیب آمازون ایجاد می‌شود، برهم خوردن نظم حاکم بر اکوسیستم است. در این آتش‌سوزی‌ها بیشتر درخت‌های جوان و پاجوش‌ها از بین رفته‌اند. ممکن است که درختان تنومند و بزرگ‌تر در ظاهر سالم باشند اما آنها هم اغلب در سال‌های آتی از بین خواهند رفت که این اتفاق به معنای از دست رفتن بیش از نیمی از ذخایر کربنی جنگلی جهان است.
درختان تنومند و بزرگ، بیشترین میزان کربن را در خود نگهداری می‌کنند و رشد مجدد گونه‌های نوپا در آینده به هیچ وجه قابل مقایسه با این درخت‌ها نیست زیرا جنگل‌ها اگر یک بار هم آتش‌سوزی را تجربه کنند، حتی پس از گذشت سه دهه نسبت به جنگل‌هایی که نسوخته‌اند، ۲۵ درصد کمتر کربن نگاه خواهند داشت و همه اینها به آن معناست که شاید آینده حوادث تلخ‌تری از امروز را رقم بزند.