احیای شاهرگ حیات خوزستان

کارون امسال اما برای همه آنهایی که در حاشیه‌اش می‌ایستند و چشم به جریان خروشان آب‌هایش می‌دوزند، چهره‌ای متفاوت دارد، کارون دیگر آن کارون چندسال پیش نیست. این رود تمدن‌ساز، این روزها پر از جزیره‌هایی است که جابه‌جا از دل آب بیرون زده‌اند، رسوباتی که به مرور زمان روی هم جمع شده‌اند و شکلی غیرمتعارف در دل آب به‌وجود آورده‌اند؛ اتفاقی که با سیل امسال تشدید شده و نگرانی بزرگی را درد دل علاقه‌مندان حیات طولانی‌ترین رودخانه کشورمان به‌وجود آورده است؛ رسوباتی که در دنیای آمارها حجم‌شان روز به روز بیشتر می‌شود. آن‌قدر که سیدابراهیم حسینی، مدیر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان به ما هشدار بدهد حجم رسوبات کارون به ۱۴ میلیون مترمکعب رسیده است! هشداری که اگر جدی گرفته نشود حیات کارون را با مشکلات زیادی مواجه می‌کند.
کارون منبع زندگی در خوزستان
جریان رودخانه کارون در مقاطع مختلف عبور خود در استان خوزستان با زندگی مردم عجین شده، مردمی که از سالیان سال پیش، به مدد وجود این رودخانه خروشان، حاشیه این رود را به‌عنوان مرکز زندگی‌شان انتخاب کردند؛ انتخابی که به شکل‌گیری شهرها و روستاهای مختلفی در جاشیه 950 کیلومتری کارون منتهی شده است. اتفاقی که باعث شده کارون به نبض حیاتی صنعت کشاورزی و اقتصادی در منطقه هم تبدیل شود.
این اما روی خوش زندگی مسالمت‌آمیز انسان‌ها در کنار کارون است، روی ناخوش این ماجرا به مداخلاتی می‌رسد که حیات کارون را به مخاطره انداخته‌اند. براین اساس با آغاز تلاطم‌های طبیعی و مداخلات انسان‌ساز در بستر و حاشیه رودخانه کارون از دو دهه پیش ه بحث‌های مرتبط با مهندسی آب در این رودخانه آغاز شد؛ بحث‌هایی که می‌خواست کارون را زنده نگه دارد.
لایروبی کارون ضرورتی بدون اعتبار
در پی سیلابی شدن رودخانه کارون در بهار امسال، جریان این رودخانه در اهواز به بیش از 3000 مترمکعب در ثانیه رسید؛ جریانی که در بیش از یک دهه گذشته بی سابقه بود.مخصوصا وقتی این جریان را در کنار متوسط دبی جریان این رود می‌گذاریم، رقمی که در اهواز به طور متوسط 200 متر مکعب در ثانیه است. ماحصل این جریان شدید آب، اضافه شدن انبوهی از رسوبات به رسوبات قبلی کارون بود؛ اتفاقی که باعث شکل‌گیری جزیره‌های مختلف در سطح این رودخانه شده و بر ضرورت لایروبی این رود تاکید می‌کند.
ما این را از قول مدیر دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان می‌نویسیم. از قول سیدابراهیم حسینی که می‌گوید: هدف از لایروبی رودخانه کارون در اهواز بهبود منظر و چهره کارون در مقطع شهری است و اولویت لایروبی هم از پل هفتم تا پل پنجم بوده که سیلاب، رسوب‌گذاری در آن را تشدید کرده است.
حسینی در توضیح بیشتر درباره ضرورت این اتفاق به ما می‌گوید: بر اساس آخرین مطالعات مربوط به اوایل دهه ۹۰، رسوب کارون در مقطع اهواز ۱۲ میلیون مترمکعب برآورد شده بود که پیش‌بینی می‌شود بعد از سیل اکنون به ۱۴ میلیون مترمکعب رسیده باشد، از سوی دیگر برداشتن هر مترمکعب رسوب، ۶ دلار هزینه در بردارد. تا سال 93 در حدود یک میلیون مترمکعب لایروبی در کارون در مقطع اهواز انجام شد اما با اتمام اعتبار، این طرح متوقف شد.
حالا یک حساب و کتاب سرانگشتی کافی است تا به رقمی چندصد میلیاردی برای لایروبی این رودخانه برسیم. حسینی در این باره می‌گوید: با برآورد‌هایی که انجام شده برای لایروبی این 14 میلیون متر مکعب رسوب کارون، به 846 میلیارد تومان اعتبار نیاز داریم و این درحالی است که تاکنون هیچ اعتباری برای لایروبی کارون به این سازمان اختصاص داده نشده و فعلا لایروبی کارون با ۶۰ میلیارد ریال اعتبار از محل منابع داخلی این سازمان آغاز شده که با توجه به حجم اعتبارات موردنیاز، اعتبار ناچیزی است و برای به سرانجام نشاندن این طرح کافی نیست.
مدیر دفتر حفاظت و مهندسی رودخانه‌ها و سواحل سازمان آب و برق خوزستان همین‌جا تاکید می‌کند که مهم‌ترین مشکل در لایروبی کارون کمبود اعتبار است؛ اعتباری که اگر به سرانجام برسد می‌تواند تا اندازه‌ای از بار رسوبات کارون بکاهد.
حسینی با اشاره به این موضوع می‌گوید: «در صورت تامین نیازهای لازم برای لایروبی و با توجه به امکانات موجود سازمان آب و برق، لایروبی در اهواز در بهترین حالت، حدود چهار تا پنج سال طول می‌کشد.این در حالی است که برخی شرکت‌ها از کشورهایی مثل چین، هلند و روسیه نسبت به انجام لایروبی کارون با ماشین آلات پیشرفته و به روز اعلام امادگی کرده‌اند اما به‌دلیل مسائل اقتصادی امکان استفاده از این شرکت‌ها را نداریم.
این اما همه ماجرا نیست و بر اساس مطالعات، لایروبی در کارون در مقطع اهواز به چهار بازه تقسیم شده که شامل پل هفتم تا پنجم، پل پنجم تا پل ششم (فولاد)، چنیبه و بالادست اهواز بوده و در جلسات اخیر هزینه لایروبی بازه‌های مهم در رودخانه‌های کرخه، کارون و بهمنشیر در حدود
۱۵۰ میلیون دلار برآورد شده است.
رسوب‌هایی که اکوسیستم را به هم می‌زنند
هزینه لایروبی هرچقدر هم که زیاد باشد وقتی در مقابل حیات کارون قرار می‌گیرد، به اقدامی فوری تبدیل می‌شود، اقدامی که باید هرچه زودتر مورد توجه مسؤولان استانی و کشوری قرار بگیرد.
محمود شفاعی بجستان، استاد دانشکده مهندسی علوم آب شهید چمران اهواز کارشناسی که معتقد است رسوب‌های جدید در اکوسیسم رودخانه تاثیرگذارند. شفاعی بجستان در همین رابطه به مهر می‌گوید: حضور جزایر در کارون در محدوده اهواز از منظر عمومی بسیار ناپسند است، چراکه در زمان کم‌آبی جریان آب شاخه‌شاخه می‌شود و روی این جزایر گیاهان هرز رشد می‌کنند. حضور این گیاهان باعث جذب اکسیژن محلول آب می‌شود و به‌خصوص در زمان کم‌آبی و افزایش ورود فاضلاب شهری میزان اکسیژن محلول به‌شدت کاهش‌یافته و به اکوسیستم رودخانه و آبزیان لطمات شدیدی وارد می‌کند. به‌خصوص که سرعت جریان در بعضی از شاخه‌ها بسیار کم یا در شرایط سکون است و بوی نامطلوبی که در تابستان به مشام می‌رسد ناشی از همین پدیده است.
یک هم‌اندیشی برای بهبود حال کارون
حال این روزهای کارون، آن‌قدر نگران‌کننده است که چند روز پیش فعالان محیط‌زیست استان خوزستان را دور هم جمع کرد، در این نشست هم‌اندیشی که با حضور مدیرعامل سازمان آب وبرق خوزستان برگزار شد، چالش‌های مختلف کارون مورد بررسی قرار گرفت، از انتقال آب و حفظ تالاب‌ها گرفته تا ساخت و ساز‌های کارون کشت تابستانه و لایروبی‌اش. همین جا بود که عبدالصاحب عبودی مدیر جمعیت فعالان محیط‌زیست بهبهان تاکید کرد: مدیران خوزستان باید حساسیت بیشتری در زمینه طرح‌های انتقال آب و جلوگیری از اجرای آنها داشته باشند.
کهزاد جعفری یکی از فعالان محیط زیست مسجدسلیمان هم در این نشست اجرای طرح‌های انتقال آب کارون را یک فاجعه ملی دانست و گفت: نباید اجازه داده شود با اجرای این طرح‌ها خوزستان استانی خالی از سکنه و یک اقامتگاه کارگری شود.
وی خواستار ثبت جهانی رودخانه کارون به عنوان یک اثر طبیعی شد و افزود: با ساخت صنایع آب بر در فلات مرکزی و انتقال آب از سرشاخه رودهای خوزستان، این استان نابود می‌شود.
جعفری البته برای لایروبی نشدن کارون یک دلیل آورد. او مدعی شد علت لایروبی نشدن رودخانه کارون، پرآب نشان دادن این رودخانه و بسترسازی برای ادامه طرح‌های انتقال آب است.
فاضلابی که همچنان هست
رسوب‌هایی که این روزها از دیواره و کف کارون بالا می‌روند، با این‌که دغدغه جدید دوستداران محیط‌زیست در این استان هستند، اما هنوز نتوانسته اند روی سر بقیه مشکلاتی که گریبان کارون را گرفته سایه بیندازند. مردم هنوز یادشان نرفته که پسماندهای کشاورزی، صنعتی و شهری مهم‌ترین منبع آلودگی رودخانه کارون هستند. آمارها می‌گویند پسماندهای کشاورزی با 48 درصد در رتبه اول این آلودگی قرار دارند و رتبه بعدی با 26 درصد به فاضلاب شهری رسیده و سهم آلودگی‌های صنعتی هم از این اتفاق، 23 درصد است؛ اتفاقی که باعث شده جمع آلایندگان رودکارون جمع باشد. این درحالی است که از گذشته تا حال رودکارون، منبع اصلی تامین آب آشامیدنی استان خوزستان بوده است و این یعنی اتصال آلودگی به زندگی مردم و به خطر انداختن سلامت شهروندان خوزستانی! مشکلی که تکراری که در گذر زمان دیگر دیده نمی‌شود.

مجتبی گهستونی

مینا مولایی