کمی بالاتر از سیاهی

دیوانگی محض
«خبرنگاران ایرانی که اینجا حضور دارند، مجبورند ارزش‌های هنری این فیلم را نادیده بگیرند، چون می‌خواهند به ایران برگردند و در جامعه ایران کار کنند!» محمد رسول‌اف در خردادماه شش سال قبل در سالن دبوسی جشنواره فیلم کن در فرانسه با این عبارات، حرف‌هایش را روی سن جشنواره کن آغاز کرد. حرف‌هایی که خبرگزاری دانشجویان ایران آن را «هجمه به خبرنگاران ایرانی» توصیف کرد. حرف‌هایی که بنا به نقل همین خبرگزاری با واکنش تعدادی از خبرنگاران هم روبه‌رو شده بود. نکته جالب آن‌که این فیلم به طور مخفیانه در ایران ساخته شده و قرار بود در جشنواره فیلم کن به نمایش درآید. روزنامه ایندیپندنت چاپ انگلیس با اعلام این خبر که رسول‌اف در جشنواره کن حضور دارد در گزارشی با اشاره به ساخت مخفیانه این فیلم نوشته بود که پنهان کاری درباره ساخته شدن این فیلم تا زمانی ادامه داشت که تیری فرمو، مدیر جشنواره کن اعلام کرد فیلمی جدید از رسول‌اف که «به صورت مخفیانه در ایران و سایر نقاط جهان ساخته شده» در جشنواره کن نمایش داده خواهد شد. این فیلم با موضوع قتل‌های زنجیره‌ای ساخته شده. موضوعی که به ادعای رسانه‌های غربی به نقش دستگاه‌های امنیتی داخل کشور در قتل نویسندگان و روشنفکران ایرانی می‌پردازد. حجم پنهانکاری عوامل و سازندگان فیلم به حدی بود که فیلم بنا به اعلام بعضی رسانه‌ها بدون تیتراژ به نمایش درآمده است. رسول‌اف حتی در پاسخ به یکی از رسانه‌های فارسی‌زبان خارج از کشور با اشاره به سوال یکی از تماشاگران فرانسوی که از عوامل درباره نحوه ساخت این فیلم در داخل و خارج ایران پرسیده بود هم جواب قابل تاملی می‌دهد: «خبرنگاری در مصاحبه‌ای این را از من پرسید و من به شوخی گفتم این سوال را نمی‌توانم جواب بدهم، چون ممکن است بخواهم دوباره از همین روش برای ساخت فیلم دیگری استفاده کنم.» اضافه بر دیدگاه‌های خود رسول‌اف و مضمون بحث‌برانگیز فیلمش جالب است بدانید که دو بازیگر نقش اول و دوم فیلم پناهنده سیاسی آلمان هستند. علی نظریان بازیگر نقش اول فیلم که برای مدتی تجربه زندگی در کمپ بی‌خانمان‌های برلین را هم دارد در مصاحبه‌ای با دویچه‌وله گفته بود زمان ساخت فیلم کسی حاضر نبوده نقش اول فیلم را بازی کند و به همین علت هم ایفای این نقش به او رسیده که یک مجسمه‌ساز بوده و سال‌ها بازیگری را کنار گذاشته بوده. رسول‌اف در زمان ساخت «دستنوشته‌ها نمی‌میرند» به بی‌بی‌سی فارسی گفته که ساخت این فیلم «دیوانگی محض» است. او این را هم اضافه کرده که می‌دانسته با ساخت این فیلم، سرنوشت او هم می‌تواند سرنوشت یکی از سه شخصیت فیلمش شود: مرگ! حالا او چند سال بعد از گفت‌وگوی قبلی‌اش با بی.‌بی.‌سی که ساخت «دستنوشته‌ها نمی‌میرند» را «دیوانگی محض» توصیف کرده بود این بار و همین چند روز قبل در مصاحبه دیگری گفته است منظور دستگاه قضایی را نمی‌‎فهمیده وقتی که با او درباره فیلم‌هایش و شرایط نقد ناسالم آنها حرف می‌زده‌اند: «حرف اصلی‌ این بود که من سیاه‌نمایی کردم و نسبت به شرایط نقد ناسالم دارم و امید در آثارم وجود ندارد. واقعا منظورشان را نمی‌فهمم.»

تلخ همچون لِرد
«لرد» آخرین فیلمی است که تاکنون رسول‎‌اف ساخته است. برخلاف «دستنوشته‌ها نمی‌میرند» که غیرقانونی و پنهانی ساخته شد، این فیلم اما موفق شد پروانه ساخت خود را از سازمان سینمایی کسب کند و سال 95 جلوی دوربین برود. رسول‌اف در نهایت موفق شد نسخه نهایی فیلم را در زمستان همان سال به جشنواره فیلم فجر برساند. نتیجه اما مایوس‌کننده بود. هیات انتخاب جشنواره این فیلم را از جشنواره کنار گذاشت. فروردین‌ 1396 بود که جشنواره کن اعلام کرد این فیلم در این جشنواره سینمایی حضور دارد. در خرداد 96 هم اعلام شد که «لرد» موفق شده جایزه بخش نوعی نگاه جشنواره را از آن خود کند. هرچند لرد از نظر قواعد قانونی پروانه ساخت مشکلی نداشت، اما ظاهرا چندان هم بدون مشکل نبود.
خردادماه همان سال بود که مدیرکل وقت سینمای حرفه‌ای سازمان سینمایی تاکید کرد که این فیلم حتی مجوز نمایش جشنواره‎ای هم ندارد. این حرف مقام سینمایی دوباره همان حواشی سابق را برای رسول‌اف به ارمغان آورد. آقای‌کارگردان به طور غیرقانونی در این جشنواره سینمایی حضور پیدا کرده بود. عملی که بعضی رسانه‌های خارجی آن را حضور قاچاقی عنوان کردند. خبرگزاری تسنیم درباره این تصمیم سازمان سینمایی آن را مرتبط با ایراداتی دانست که سازمان سینمایی به نسخه پایانی لرد وارد کرده. به تعبیر دیگر، آنچه موفق به دریافت پروانه ساخت شده بود آن چیزی نبود که جلوی دوربین رفته بود. عبارتی در متن بیانیه سازمان سینمایی هم به چشم می‌خورد: «این فیلم براساس فیلمنامه ارائه شده به شورای پروانه ساخت ساخته نشده ودر شورای پروانه نمایش مورخ 30/1/1396 رد شده است و کارگردان فیلم در جریان دلایل رد فیلم قرار دارد.»
هرچند این فیلم در کن با استقبال مواجه شد، اما گویا در داخل کشور نظر مثبتی راجع به آن وجود نداشت. روزنامه شرق ضمن گزارشی در 31 اردیبهشت 96 با تیتر «تلخ همچون کن» از زبان گزارش‌نویس خود که در کن حضور داشت، نوشت: «محمد رسول‌اف انگار دل پُری داشته، چون ساخت چنین فیلم تلخی که در آن همه، بد و شرور هستند و غیر از شبه‌قهرمان داستان و زنش هیچ آدم خوبی وجود ندارد، دلیل دیگری نمی‌تواند داشته باشد... هر چه بدها همه دارند در این فیلم یکجا جمع شده است. خطوط قرمز فیلم هم به هم ربطی ندارند... تمام اتفاقات فیلم هم قابل پیش‌بینی هستند، چه آتش‌زدن خانه‌شان، چه مسموم‌شدن ماهی‌ها و… صحنه‌هایی هم که آدم‌بدها سراغ رضا می‌آیند، به سبک فیلمفارسی‌های قبل از انقلاب بوده و بیشتر کمدی است تا هیجان‌آمیز. در آخر فیلم هم رضا که اول در سادگی و ببوگلابی‌بودن نفر اول است، تبدیل به ابرقهرمان می‌شود و دیگر کلا هیچ ربطی به قبلش ندارد. در کمتر از یک ماه کلا این آدم دیگر آن آدم نیست! ایرانی‌های شاد و مغرور که برای دیدن فیلم هموطنمان آمده بودیم، ناراحت سالن را ترک می‌کردیم. من اما فکر کردم ‌ای کاش آنها که این قدر ناراحتند و کینه به دل دارند، بروند و هم خیال خودشان را راحت کنند و هم مخصوصا خیال ما را.»
هرچند این روزنامه بعد از آن‌که خبر تحویل گرفتن فیلم توسط جشنواره رسید، ترجیح داد رویه‌اش را تغییر داده و زهر نقد تند چند روز قبلش را بگیرد اما همین چند سطر از زبان کسی که در خارج از ایران و میان انبوه تماشاگران خارجی به تماشای لرد نشسته بود تا اندازه‌ای نشان می‌دهد که چه در فیلم اخیر رسول‌اف گذشته است. در بندهای پایانی گزارش شاید مرور حرف‌هایی که او چند روز قبل زده بود خالی از لطف نباشد: «کار من در سینما قصه‌گویی است. برایم عجیب است که مرا بابت قصه گفتن به تبلیغ علیه نظام متهم ‌می‌کنند. داستان هیچ‌کدام از فیلم‌هایم سیاسی نیست، بلکه نقد اجتماعی است که تبدیل به بازتاب سیاسی می‌شود... به نظرم تحمل‌نکردن انتقاد و نداشتن حوصله یک اندیشه عقب‌ افتاده است.»

محمدصادق علیزاده
فرهنگ و هنر