روایت هندی از زبان پارسی

زبان فرهنگ
احمد جان‌میرزایی، کارگردان و تهیه‌کننده مستند اینجا میان امواج درباره شکل گیری این مستند به جام‌جم می‌گوید: زبان فارسی علاوه بر انتقال مفاهیم و برقراری ارتباط، زبان فرهنگ است. فرهنگی آمیخته به زندگی روزمره مردم در تمام طول تاریخ که یک نمونه بارز آن همراهی ورزش باستانی با اشعار فارسی برای ریتم و وزن حرکات است. نمونه‌ای که شاید در سایر زبان‌ها مانندی نداشته باشد. از سوی دیگر زبان فارسی در سال‌های اخیر مورد امواج تهاجم‌ها و فشارها قرار گرفته است. بنابراین باید مراقب این زبان شیرین و روان باشیم و باید بیشتر از گذشته هم به آن توجه کنیم.
وی ادامه می‌دهد: سال 95، مدیر شبکه مستند پیشنهاد تولید مستندی درباره بازشناسی زبان و ادب فارسی را به من داد. البته من در گذشته مستندی درباره زبان فارسی در هند کار کرده بودم و به همین دلیل چنین پیشنهادی به من شد که به شکل گسترده‌تر این بار مستندی تهیه کنم. بعد از طراحی چنین مستندی، تحقیق و پژوهش را آغاز کردیم که حدود یک سال طول کشید. تا این‌که سال 97 فیلمبرداری مستند اینجا میان امواج را آغاز کردیم که حدود شش ماه زمان برد.
این کارگردان عنوان می‌کند: البته در فواصل تولید هم وقفه‌هایی به وجود آمد، چون گاهی باید صبر می‌کردیم تا شرایط فیلمبرداری مهیا می‌شد. در این مستند با استادان زبان فارسی صحبت کردیم. از سوی دیگر باید هماهنگی‌های لازم برای صحبت با آنها را انجام می‌دادیم.
امواج روزمرگی‌ها
وی می‌گوید: گاهی حکایت ما مثل حکایت آن‌ماهی است که تا در آب نفس می‌کشد، قدر آن را نمی‌داند و تنها هنگامی به خود می‌آید که بسیار دیر شده و در حال جان کندن در ساحل است. حکایت رفتار و توجه ما به زبان فارسی هم از این دست است که به رایگان از این گنجینه بی‌مانند بهره‌مند هستیم که اصلا پالایش، پاسداری و گسترش آنها به دست فراموشی سپرده‌ایم. گویی در میان امواج روزمرگی‌ها، زبان کاربردی هر روزه‌مان را مثل خیلی از موضوعات دیگر به قربانگاه فراموشی برده‌ایم و آن‌قدر نسبت به آن بی‌توجه می‌مانیم تا فارسی، این میراث چند هزارساله به‌واسطه دخیل‌های بیگانه یا سهل‌انگاری‌های گوناگون خودی از دقایق و ظرافت‌های خود تهی شود و آن شود که از آن گریزانیم.
جان میرزایی با اشاره به این‌که در سال‌های گذشته دستگاه‌ها، انجمن‌ها، بنیادها و دانشکده‌های فراوانی فعال بوده یا شده‌اند که با شعار پاسداشت و گسترش زبان فارسی اقدام‌های مختلفی را سامان بخشیده و هریک به‌نوبه خود گامی برداشته‌اند، تصریح می‌کند: اما در پس همه آن کارها آنچه که مشهود است خلأ کارهای مؤثر و چاره‌ساز است؛ کارهایی که بتوانیم تأثیر آنها را به‌وضوح بین مردم شاهد باشیم، کارهایی از جنس حماسه‌های فردوسی، غزل‌های حافظ، رباعیات خیام، حکمت‌های سعدی، مثنوی مولانا یا زبان فاخر و آهنگینی که گوینده و شنونده را از سطح نازل گفتار بی‌هویت دنیای ماشینی بیرون آورده و غرق در لذت از درک مفاهیم چندلایه و عمیق کند.
چالش‌های متفاوت
این تهیه‌کننده تصریح می‌کند: واقعیت آن است که ما آنچنان در میان روزمرگی‌ها گرفتار شده‌ایم که از احوال خود و هویت‌مان غافل شده‌ایم و جا دارد تا بار دیگر نسبت هویت‌مان با زبان فارسی را بشناسیم. مجموعه مستند «اینجا میان امواج» تلاشی برای بازشناسی زبان و ادب فارسی از گذشته‌های دور تا به امروز در قاب تصویری شبکه مستند سیما است. این مجموعه در هشت قسمت ۳۰ دقیقه‌ای پا به پای «بِلرام‌شُکلا» در احوال زبان فارسی به جست‌وجو می‌پردازد تا بار دیگر مخاطب را با وجوه مختلف زبان فارسی آشنا سازد.
به گفته جان میرزایی بِلرام شُکلا، استاد زبان سانسکریت دانشگاه دهلی است که برای برگزاری یک دوره آشنایی با سانسکریت برای اهل‌فن به ایران دعوت شده است.
وی با اشاره به این‌که یکی از چالش‌هایی که برای ساخت این مستند داشتند، می‌گوید: وقتی شما بخواهید مبحث غیرتصویری زبان فارسی را تصویری کنید با چالش‌های متفاوتی رو‌به‌رو می‌شوید. ما هم مستثنا از این موضوع نبودیم. خیلی به این موضوع فکر کردیم که چه کار کنیم تا تنوع وگستردگی تصاویر را داشته باشیم. بعد از تحقیق به این نتیجه رسیدیم که زبان فارسی را محدود به جغرافیای ایران نکنیم و ریشه‌های زبان فارسی را از چندین هزار سال قبل شروع به بررسی کردیم که از کجا شروع شده و به کجا ختم شده است.
این کارگردان عنوان می‌کند: البته چون مشکلات بودجه داشتیم، به همین دلیل به افغانستان نرفتیم و تصاویر مرتبط با مستند را از کشور افغانستان پخش کردیم. همچنین به شکل محدود هم به تاجیکستان و ازبکستان پرداخته‌ایم. اتفاقا جمعیت کثیری از ازبکستان فارسی زبان هستند، اما بنا به دلایلی فارسی‌زبانان مهجور هستند.
جان میرزایی می‌افزاید: با ورود استعمار و اعمال سیاست‌های استعماری در شبه‌قاره هند، زبان فارسی که هشت قرن به‌عنوان زبان رسمی و دیوانی در این منطقه شناخته می‌شد، جای خود را به زبان انگلیسی داد و متأسفانه امروز به تعبیر راوی برنامه بِلرام شُکلا، براثر این فاجعه فارسی به‌عنوان زبان بیگانه تلقی می‌شود.
ثروت رایگان
این مستندساز تصریح می‌کند: متأسفانه امروزه به دلیل تهاجم فرهنگی زبان، فارسی در مرزهای سیاسی جمهوری اسلامی و در کشورهایی مثل تاجیکستان تضعیف‌شده، به صورتی که این زبان هیچ جایگاهی در نظام سیاسی ازبکستان ندارد. زمینه‌های نابودی این زبان فارسی در کشورهای گفته‌شده به‌وضوح قابل مشاهده است و در برابر آن کار جدی صورت نمی‌گیرد.
وی می‌گوید: سعی می‌کنیم یادآوری کنیم که باید قدردان زبان فارسی به‌عنوان ثروتی که به رایگان در اختیار ما قرارگرفته است باشیم، چراکه اگر بی‌اعتنا و بی‌تفاوت از کنارش عبور کنیم و اهمیتی برایشان قائل نباشیم بیم‌آن می‌رود که زبان شیرین فارسی از قابلیت‌های خودش تهی شود و نتواند افتخارات گذشته‌اش را تکرار کند.

راوی هندی مستند اینجا میان امواج

راوی مجموعه مستند اینجا میان امواج، دکتر بِلرام شُکلاست. او استاد زبان سانسکریت دانشگاه دهلی نوست و علاوه بر زبان سانسکریت به زبان‌های هندی، اردو، انگلیسی و فارسی هم مسلط است. آخرین اثر دکتر بِلرام، ترجمه مستقیم گزیده اشعار مولانا از فارسی به هندی است.
به گفته جان‌میرزایی، دکتر بلرام زبان فارسی را بدون سفر به ایران و در دانشگاه دهلی فراگرفت، آن هم در سنین بالا و هنگامی که با مدرک دکتری زبان سانسکریت از دانشگاه فارغ‌التحصیل شده بود. او به حافظ و اشعار عرفانی مولانا عشق می‌ورزد و مطالعه آثار مفاخر فارسی به زبان فارسی را دلیل یادگیری این زبان می‌داند. کار تسلط دکتر شُکلا به زبان فارسی به حدی بالا گرفته که او علاوه‌بر شعر گفتن به زبان فارسی، نسبت به ترجمه اشعار مولانا به زبان هندی و انتشار آن در هند هم اقدام کرد. نکته قابل توجه در ترجمه او اولا ترجمه مستقیم اشعار از زبان فارسی است؛ کاری که پیش از این سابقه نداشته و از زبان واسطه‌ای مثل انگلیسی انجام می‌شده است. در ثانی او در ترجمه وزن و قافیه شعر را هم مدنظر قرار می‌دهد و همان وزن و قافیه را در زبان هندی به کار می‌گیرد.
جان میرزایی ادامه داد: اشارات دکتر مهرکی به مفاهیم عرفانی نهفته در اشعار مولانا باعث شد بِلرام عنان از کف بدهد و خارج از وظیفه روایتگری در مجموعه مستند اینجا، میان امواج با شوق فراوان به فکر شاگردی بیفتد تا بیشتر بداند. شوق و علاقه‌ای که متاسفانه در بین فارسی‌زبانان کمتر دیده می‌شود.

فاطمه عودباشی

رسانه