آتــــــش آبـــــــــاد

از میدان حسن‌آباد چه مانده است؟
حجم تخریب میدان حسن‌آباد را نمی‌شود به درستی دریافت. آنچه مشخص است این‌که رسانه‌های ایران به ویژه رسانه‌های آنلاین صحت خبر را همیشه فدای سرعت انتقال می‌کرده‌اند و حاصلش جز حجم بالایی از اطلاعات مغشوش و نادرست چیزی نبوده است. محسن شیخ‌‌الاسلامی، معاون میراث فرهنگی استان تهران به ایلنا گفته بر اساس برآوردهای اولیه شاهد تخریب حدود ۴۰ درصد این بخش از میدان حسن‌آباد هستیم که به طور کامل ویران شده است. جلال ملکی، سخنگوی آتش‌نشانی هم به جام‌جم می‌گوید: با توجه به حرارت زیاد در طبقات بالایی سقف‌های شیروانی شعله‌ور، یکی از گنبدها بر اثر این حادثه تخریب و دیگری دفرمه شده، اما نمای اصلی که قدمت بافت تاریخی است آسیبی ندید و فقط در حد ریختن و شکستن پنجره‌ها بود. چند انبار در این حادثه آسیب جدی دید، آتش‌نشانان نیز به خاطر قدیمی‌بودن ساختمان با احتیاط زیاد عملیات لکه‌گیری را آغاز کرده و صبح روز پنجشنبه عملیات لکه‌گیری نیز به پایان رسید.
معاون میراث فرهنگی استان تهران هم این نکته را تایید کرده و می‌گوید نمای بنا که ارزش اصلی بنا را دربرمی‌گیرد آسیب جدی ندیده و در برخی نقاط دودزدگی دیده می‌شود. البته دو گنبد کلاه‌فرنگی بنا مانند سقف این بخش کاملا تخریب شده است.
یکی از انتقادهایی که در زمان آتش‌سوزی مطرح بود حجم آب پمپاژ‌شده برای اطفای حریق است. موضوعی تخصصی که البته در میان گفته‌های شاهدان عینی آتش‌سوزی دهان به دهان می‌چرخد. این‌که در ماجرای اطفای حریق کلیسای نوتردام پاریس به واسطه قدمت و مصالح به کار رفته آن از حجم پایینی از آب استفاده شده، اما در میدان حسن‌آباد آن‌قدر آب پمپاژ شده است که اگر آتش آن را ویران نکند حتما این مقدار آب آن را از پا درخواهد آورد. جلال ملکی اما با بیان این‌که به قطعیت نمی‌توان گفت بافت تاریخی دچار ریزش می‌شود به جام‌جم می‌گوید: این موضوع (ریزش) می‌تواند یکی از احتمالات باشد، ریزش ساختمان‌های قدیمی پس از وقوع حریق، همواره یکی از احتمالات است که آتش‌نشانان نیز با تدابیر خاص و وجود این احتمال، کار عملیات اطفای حریق در میدان حسن‌آباد را پیش بردند.
درسی که نیاموختیم؛ از ایمنی تا تغییر کاربری
واکنش‌ها از سوی مسؤولان به حادثه آتش‌سوزی هم کم نبود. هر‌چند شهردار تهران در میان همه انتقادها و حسرت‌ها تنها به انتشار یک توییت در صفحه شخصی‌اش بسنده کرد و در آن نوشته کوتاه هم از تلاش آتش‌نشانان در اطفای آتش تشکر کرد و البته نوشت: «در کنار پیگیری بازسازی سریع میدان حسن‌آباد که بخشی از هویت تاریخی تهران زیباست، نظارت بر ایمنی اماکن تجاری و انبارهای پیرامون آن را با جدیت دنبال خواهیم کرد.» موضوع نظارت بر ایمنی نکته مورد اشاره حجت نظری عضو شورای شهر تهران هم بود. او هم در این رابطه نوشت: «کانون حریق امشب در میدان تاریخی حسن‌آباد، انبار ابزار و یراق بود. ابزار‌فروشی کاربری مناسبی برای قرارگیری در یک اثر ثبت ملی نیست. قبلا نیز پیگیر تغییر برخی کاربری‌ها در بافت تاریخی بوده‌ام و جا دارد بازهم تاکید کنم که شهرداری و دیگر دستگاه‌های مربوطه، این مساله را جدی‌تر بگیرند.»
تغییر کاربری بناهای تاریخی و رهانیدن آنها از وضعیتی که میدان حسن‌آباد و ساختمان پلاسکو هم درگیر آن بود شد سؤال اصلی‌ام از غلامرضا میثاقیان، مدیر کل دفتر حفظ واحیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی، این‌که آیا تغییر کاربری یک بنای تاریخی می‌تواند به نجات آن از تخریب کمک کند؟ او به جام‌جم می‌گوید: «در ابتدا بگویم تعمیم یک اتفاق مثل آنچه در پلاسکو افتاد با وضعیت کنونی میدان حسن‌آباد چندان درست نیست. بافت تاریخی هم همان‌طور که از نامش پیداست شامل یک سازه نیست و بخشی از یک شهر را در برمی‌گیرد. لزوم حفظ یک سازه در دل یک بافت تاریخی کمکی به احیای آن نمی‌کند. حتی در خوشبینانه‌ترین حالت هم اگر بتوانیم این بافت را از نوع زندگی شهری کنونی رها کنیم به مفهوم نجات یا احیای آن نیست، بلکه باید روح زندگی را در این بافت بدمیم. درست مثل آن اتفاقی که در محله فهادان یزد یا برخی از بافت‌های تاریخی شهر کاشان افتاده است.»
علی بیت‌ا...ی، رئیس کارگروه ملی مخاطرات هم درباره استفاده از اماکن تاریخی با کاربری‌های متفاوت به ایسنا می‌گوید: برخی از کاربری‌ها با بافت یک ساختمان متضاد است؛ در مدیریت شهری باید به همخوانی کاربری و اماکن دقت شود، اما این موضوع به معنی ممانعت برای استفاده از یک فضای شخصی نیست، اما در واقع باید کاربری انبار یک ساختمان تاریخی از خطر احتمالی کمتری برخوردار باشد، چرا که مالکیت یک فضا دلیل مناسبی برای افزایش ریسک خطر یک ساختمان تاریخی به وسیله نگهداری مواد قابل اشتعال نیست.
خاطره‌ای که رنگ باخت
میدان حسن‌آباد در طول بیش از یکصدسال گذشته از گزند حوادث بسیاری رها شده بود. حتی تخریب یکی از ساختمان‌های چهارگانه اطراف میدان در دهه 50 توسط بانک ملی را شهرداری تهران در دهه 80 همزمان با ساماندهی این میدان دوباره ساخت تا منظر تاریخی این میدان بار دیگر متناسب با باقی بخش‌ها باشد. حالا بسیاری داد از ساماندهی بافت تاریخی دارند و احتمالا در چند روز آینده از لزوم رعایت نکات ایمنی در بافت‌های تاریخی تهران خواهیم شنید. در این میان واکنش کاربران مجازی هم به اتفاق آتش‌سوزی میدان حسن‌آباد جالب توجه بود. اغراق نیست بگوییم حتی نیمی از کاربرانی که برای آتش‌سوزی کلیسای نوتردام نوحه‌سرایی می‌کردند یادی از میدان حسن‌آباد و میراث شهر تهران نداشتند. به قول یکی از آنها «ای کاش نصف آن ایموجی‌های قلب شکسته و اشک و پرچم فرانسه را خرج داشته‌های خودمان می‌کردیم.»

میدان حسن‌آباد کجاست؟
میدان حسن‌آباد در بخش مرکزی تهران قرار دارد و از شرق به میدان امام خمینی (توپخانه)، غرب به میدان حر، از شمال به خیابان جمهوری و از جنوب به خیابان ابوسعید منتهی می‌شود. منطقه حسن‌آباد در ناحیه شمال غرب آن روزهای تهران قاجاری در حوالی دارالخلافه ناصری یکی از بزرگ‌ترین باغ‌های پایتخت بود. این باغ متعلق به میرزا یوسف آشتیانی ملقب به مستوفی‌الممالک، صدر اعظم ناصرالدین شاه بود. برخی معتقدند این منطقه به نام تنها پسر میرزا یوسف که خداوند در اواخر عمر در حدود 70 سالگی به وی عطا کرد، حسن‌آباد نام گرفت و برخی معتقدند چون نام پدرش هم حسن بود، به یاد پدر و نام پسر چنین اسمی را برای این باغ ۲۰ هکتاری انتخاب کرد.
بعدها ورثه، این باغ بزرگ را تکه تکه کرده و به مردم فروختند. آن هم در حالی که روز به روز وسعت تهران گسترش می‌یافت. پس از تخریب بافت قدیمی در محل تقاطع دو خیابان امام خمینی (سپه) و حافظ به دستور کریم آقا بوذرجمهر، شهردار تهران به جای چهارراه حسن‌آباد میدانی به همین نام و در همان مکان احداث کرد که ساخت آن از سال ۱۳۰۷ تا سال ۱۳۱۳ به طول انجامید.
این میدان سال ۱۳۳۰ به کوشش مهدی ملک‌زاده، پسر بزرگ ملک‌المتکلمین (از مشروطه خواهان) به نام او شد و مجسمه‌ای از ملک‌المتکلمین ساخته ابوالحسن صدیقی در این میدان نصب شد. پس از فوت ملک‌زاده در سال ۱۳۳۶ بلافاصله مجسمه برداشته و در ضلع جنوبی پارک شهر نصب شد و سال ۱۳۷۸ از انبار سازمان پارک‌ها سر درآورد.
میدان حسن‌آباد اکنون مرکز فروش انواع کاموا و نخ‌های بافتنی است. ضلع جنوبی آن محل فروش وسایل نوزاد (سیسمونی) است و ضلع شمالی آن به مبلمان اداری و لوازم چوبی منزل اختصاص دارد. جالب است بدانیم «بازارچه حسن‌آباد» که اکنون بورس ابزارآلات، قفل و پیچ و مهره است قبل از سال ۶۱ محل رفت و آمد مردم برای دیدن فیلم بوده است چرا که سینما «میهن» در این قسمت میدان پذیرای اهالی هنردوست بود.

میثم اسماعیلی

جامعه