نه ناجی نه میانجی

شینزو آبه قرار است امروز به‌عنوان اولین نخست‌وزیر ژاپن که پس از انقلاب اسلامی به ایران می‌آید وارد تهران شود. با توجه به شناخت شما از روابط ایران و ژاپن درباره ابعاد این سفر توضیح می‌دهید؟
ژاپن کشوری است که به‌طور سنتی و از زمان نهضت ملی شدن صنعت نفت در ایران، واردات نفت را از کشورمان آغاز کرد و در خلال این سال‌ها یکی از مشتریان ثابت نفت ایران بوده است. طبیعی است در این سال‌ها بخشی از درآمدهای نفتی ما از ژاپن به تجارت بین دو کشور اختصاص می‌یافت. ژاپن یک کشور صنعتی است و اعتبار بالایی در تجارت و صنعت دارد. جمهوری اسلامی ایران نیز در خلال این چند دهه به ژاپن به‌عنوان کشوری که می‌توان با آن مراوده داشت و از آن واردات تکنولوژیک انجام داد نگاه کرده است.
همچنین ژاپن از جنبه‌های دیگری از جمله تشابهات فرهنگی هم قابلیت مراودات با ایران را داشته است و تنها موافقت‌نامه فرهنگی بین ایران و ژاپن بیش از 50 سال قدمت دارد. بنا به دلایل عنوان شده طبیعی است وقتی ژاپن متوجه شود با حضور کشور ثالثی روابطش با ما در حال آسیب دیدن است نگران شده و درصدد جلوگیری از این تنش باشد. در شرایط فعلی بدون این‌که خود ژاپنی‌ها خواهان تقلیل روابط باشند دیگران موجب آسیب به روابط تهران و توکیو هستند.
بنابراین طبیعی است در حالی که امروز در شرایطی که روابط دو کشور در بهترین سطح قرار داشته و امسال نودمین سال روابط سیاسی و دیپلماتیک را جشن خواهیم گرفت هیچ‌کدام از دو کشور نمی‌خواهند آسیبی به این روابط خوب وارد شود.
بنابراین سفر آبه از این جهت اهمیت بسیاری دارد که در دوران پس از انقلاب سفری در این سطح نداشته‌ایم.
چه مسائلی باعث شده که در مقطع فعلی، کشور ثالث یعنی همان آمریکا مخالفتی با انجام سفر نخست‌وزیر ژاپن به ایران نداشته است؟
درست است که ژاپن ارتباطات نزدیکی با آمریکا دارد و اقتصاد و تجارتش با این کشور در هم تنیده است، اما نمی‌توان گفت این درهم‌تنیدگی باعث می‌شود ژاپن ایده‌ای نداشته باشد. انجام این سفر همان‌طور که اعلام شده با نظر مثبت آمریکا بوده است.
آمریکا از طرق مختلف به دنبال ایجاد کانال ارتباطی با ایران است و می‌توان این نگرانی آمریکا را از لابه‌لای اخبار مشاهده کرد. البته موضع کشور ما این است که مذاکره‌ای با آمریکا نخواهیم داشت. آمریکایی‌ها ناامید شده و شاید به همین دلیل امید داشته‌اند که ژاپن به‌واسطه روابط نزدیک با ایران برای کاهش تنش و برگرداندن اوضاع به شرایط آرام‌تر تلاشی صورت دهد.
در سال‌های اخیر چند بار گمانه‌زنی‌هایی درباره سفر نخست‌وزیر ژاپن به تهران مطرح شد اما هر بار به دلیلی اعلام شد این سفر انجام نمی‌شود. در فضای رسانه‌ای و محافل سیاسی، دلیل انجام نشدن این سفرها در مقاطع قبلی، عدم موافقت آمریکا اعلام شده بود. چرا آمریکا اینقدر روی ژاپن نفوذ دارد؟
بعد از جنگ جهانی دوم، آمریکا به ژاپن کمک کرد تا نظام جدید سیاسی، امنیتی و اقتصادی را پایه‌ریزی کند. تعریفی که ژاپن از خودش می‌کند این است که می‌خواهیم کشوری کاملا صلح‌طلب باشیم. ژاپن کشوری است که بعد از جنگ، اساس سیاست خارجی خود را بر صلح‌طلبی قرار داده است و در همین چارچوب اساس کار سیاستمداران ژاپنی این است که هر جا بوی تنش می‌آید تلاش کنند تنش‌ها کاهش یابد.
بعد از جنگ جهانی دوم، نظامی که در ژاپن شکل گرفته به‌طور کامل تحت تاثیر نظام آمریکاست. سهام اکثر شرکت‌های ژاپنی متعلق به آمریکا است و اگر آمریکا بخواهد شرکتی ژاپنی را به‌خاطر روابط با ایران مجازات کند به‌راحتی قادر به انجام این کار است. سهام آنها در بازار آمریکا خرید و فروش می‌شود به همین دلیل به‌راحتی نمی‌توانند به درخواست‌های آمریکا نه بگویند، اما در عین حال ژاپنی‌ها راه‌های خود را برای حفظ استقلال‌شان دارند و این‌گونه نیست که ژاپن بنده زرخرید آمریکا باشد. ژاپنی‌ها هوش، فرهنگ و تمدن خود را دارند و جزو اولین کشورهایی بودند که در دوره اول تحریم‌ها از آمریکا درخواست معافیت کردند تا بتوانند از ایران نفت وارد کنند. در همان مقطع ژاپن موفق به گرفتن چنین معافیتی شد و در خلال سال‌هایی که اروپا واردات نفت از ایران را به صفر رسانده بود ژاپنی‌ها همچنان و تا همین اواخر به واردات نفت از ایران ادامه دادند. در حال حاضر نیز تلاش می‌کنند که واردات نفت‌شان از ایران به صفر نرسد.
حجم روابط اقتصادی ایران و ژاپن در حال حاضر چقدر بوده و همکاری‌های اقتصادی ما بیشتر در چه حوزه‌ای است؟
در برهه‌ای از تاریخ ـ یعنی حدود 20 سال پیش ـ روابط تجاری دو کشور تا 20 میلیارد دلار در سال رسیده بود که قسمت عمده‌ای از حجم روابط نتیجه صادرات نفت ما به ژاپن بود. طبیعی است وقتی صادرات نفت کاهش یابد حجم روابط نیز کم می‌شود.
تحریم‌های آمریکا و مشکلات بانکی نیز از عوامل تاثیرگذار در این زمینه بود. اما در حالت عادی اگر تحریم‌ها وجود نداشت می‌توانستیم در بدبینانه‌ترین حالت افزون بر ده میلیارد دلار حجم روابط اقتصادی در سال داشته باشیم. اما امروز متاسفانه حتی به زیر 500 میلیون دلار در سال کاهش یافته است.
ژاپن کشوری است که به دنبال افزایش حجم روابط تجاری‌اش با ایران است. در کشورمان کالاهای ژاپنی خوشنام بوده و به این ترتیب ایران بازار 80 میلیونی برای ژاپن است.
ژاپن، هم ایران را به‌عنوان بازار بزرگ تجاری می‌بیند و هم این‌که ایران زیر ساخت‌های توسعه دارد و ژاپن می‌تواند به‌صورت مشارکتی با ایران وارد کار مشترک تجاری شود. در ایران نیز منابع فراوان و متخصصان فنی بسیاری وجود دارد.
همچنین بازار پیرامونی ایران نیز برای ژاپن جذاب است و با در نظر گرفتن کشورهای پیرامونی ایران بازار 200 میلیونی را شکل می‌دهد که مرکزش ایران است و می‌تواند برای ژاپن بسیار ترغیب‌کننده باشد.
در شرایطی که ژاپن محصور در دریاست و همه روابط خارجی‌اش عمدتا بر پایه دریانوردی است در ایران از قدیم راه ابریشم آبی وجود داشت. بنادری مانند چابهار و... ایران که به آب‌های بین‌المللی وصل هستند کار تجارت ایران و ژاپن را بسیار راحت می‌کند. صادرات نفت ایران به ژاپن نیز از طریق همین مسیر آبی است.
از طرف دیگر ژاپن کشوری است که از ایران نفت وارد می‌کند و طبیعی است که علاقه دارد بخشی از آن را برای تجارت با ایران استفاده کند. بازار ایران برای ژاپن بسیار پرسود است. مهم‌ترین موضوع دیگر سابقه بین دو کشور است، زیرا کمتر کشوری در دنیا وجود دارد که به‌اندازه ایران و ژاپن با هم روابط احترام‌آمیز و بی‌تنش داشته و هر دو طرف برای هم احترام قائل باشند. ایران و ژاپن بین خودشان هیچ وقت کدورتی نداشته‌اند و صرفا طرف ثالثی مانند آمریکا در برخی مقاطع روابط دو کشور را بالا و پایین کرده است، اما در مجموع و در
90 سال اخیر روابط محترمانه‌ای میان دو کشور برقرار بوده و مراودات سیاسی و اقتصادی خوبی در جریان بوده است. ژاپن تمدن بسیار قدیمی دارد، در موزه‌های این کشور نیز اقلامی وجود دارد که نشان می‌دهد بین دو کشور از 2000 سال پیش تا‌کنون مراوداتی بوده است.
در هفته‌های اخیر، رسانه‌ها در دو محور به موضوع سفر نخست‌وزیر ژاپن به تهران پرداخته‌اند؛ یکی روابط دوجانبه و دیگری نسبت ژاپن با آمریکا. شما این سفر را بیشتر در کدام فاز ارزیابی می‌کنید؟
امسال نودمین سالگرد روابط دو کشور است و شینزو آبه یکباره قصد سفر به ایران را نکرده است. طی سال‌هایی که در ژاپن سفیر بودم ایشان سه بار به طور جدی تصمیم به سفر به ایران را داشته است و حتی یک‌بار همسر و یکی از مشاورانش به ایران سفر کرده و همسر وی اعلام کرده بود که آبه به تهران سفر خواهد کرد. این سفر در پاسخ به سفر رئیس دولت ایران یعنی رئیس‌جمهور اسبق ایران به ژاپن طی سال‌های گذشته بوده است. در مقطعی که برجام به نتیجه رسید ژاپن جزو اولین کشورهایی بود که از آن استقبال کرد و در طول سال‌های اخیر نیز حمایت قاطع خود را از برجام اعلام کرده است. آبه نیز روابط بسیار خوبی با روحانی دارد و این دو نفر در خارج از ایران - شاید هشت بار - در سازمان ملل و کشورهای دیگر در راستای افزایش سطح همکاری‌ها با یکدیگر ملاقات داشته‌اند.
بنابراین باید این سفر را عمدتا دوجانبه بدانیم. البته همان‌طور که قبلا اشاره کردم سیاست خارجی ژاپن بر پایه صلح‌طلبی است و در شرایط فعلی با توجه به نگرانی این کشور از این‌که ممکن است تنش‌ها به‌ویژه در خلیج‌فارس که عمده نفت مورد نیاز ژاپن از آنجا عبور می‌کند به درگیری منجر شود ژاپن قصد دارد از سابقه دیرینه و روابط خوب خود در راستای کاهش تنش‌ها استفاده و به مقامات عالی ما اعلام کند که آمادگی استفاده از ظرفیت‌های خود برای کاهش تنش‌ها را دارد. اما طبیعی است همان‌طور که بارها اعلام کرده‌ایم بازگشت آمریکا به برجام و از بین بردن تحریم‌ها دارای اهمیت است.

بازگشت آمریکا به برجام راه حل کاهش تنش‌ها

پاسخ ایران به هرگونه درخواست ژاپن (فراتر از روابط دوجانبه) چه خواهد بود؟
جمهوری اسلامی ریشه همه مشکلات را در خروج آمریکا از برجام می‌داند که نقطه آغاز تنش‌ها بود، بنابراین برای کاهش این تنش‌ها باید آمریکا به برجام بازگردد و تحریم‌ها برداشته شود. شرکای آمریکا نیز راضی نیستند تا این اندازه تنش و بی‌نظمی ایجاد شود. در نهایت این‌که به هیچ عنوان مذاکره‌ای با آمریکا صورت نخواهد گرفت و سخن از مذاکره چه از سوی آمریکا و چه از سوی کشورهای میانجی دیگر بی‌معناست. بنابراین آبه نیز این را می‌داند و شاید صرفا در این سفر توصیه‌هایی کرده و مشورت‌هایی از ایران بخواهد، اما در مجموع در این سفر روابط دوجانبه ایران و ژاپن بررسی خواهد شد و البته در عین حال ژاپن هم به‌خاطر منافع خود و صادرات نفت و گاز از این منطقه تلاش‌هایی برای کاهش تنش‌ها خواهد داشت.

مریم شریف‌زاده

سیاسی