دلنشینِ گوش نواز

اول دستگاه و گوشه را بشناسید
«دستگاه» اصطلاحی در موسیقی است که چند نغمه را در‌بر‌می‌گیرد که با هم در گام و کوک و فواصل نت هماهنگی دارند. همایون، ماهور، شور، سه‌گاه، چهارگاه، راست پنج‌گاه و نوا هفت دستگاه موسیقی ایرانی است. «گوشه» یا «مقام» آهنگ‌هایی است که قدیم‌ترها در نواحی مختلف ایران خوانده می‌شده و بیات اصفهان، بیات ترک، دشتی و... نمونه‌هایی از گوشه‌های موسیقی ایرانی است.
چرا دستگاه شور؟ چرا گوشه بیات ترک؟
دستگاه «شور» همان‌طور که از اسمش پیداست شور و انرژی عجیبی دارد. به عقیده بسیاری از استادان موسیقی، این دستگاه مهم‌ترین دستگاه موسیقی ایران است، اما گوشه «بیات ترک» یکی از گوشه‌های دستگاه شور است که مربوط به ترکان قشقایی است. بیات ترک احساس حزن و اندوه را القا می‌کند و از این رو برای اجرای تعزیه بیشتر استفاده می‌شود. گوشه‌هایی هم مثل دوگاه و روح الارواح برای خواندن اشعار مذهبی و اذان بسیار مناسب است.
اذان یک موسیقی‌دان
صدای صوت اذانش دل آدم را می‌لرزاند. عطاا... امیدوار معمار، شهرساز، نقاش و موسیقیدانی که فنون آوازی را از استاد سلیمان امیرقاسمی و دیگر اساتید موسیقی آموخته و اذان را در سه نوا، همایون و چارگاه گفته است. اما به عقیده بسیاری از استادان این عرصه اذانش در دستگاه چارگاه گوشه منصوری چیز دیگری است. البته اذان عطاا... امیدوار خیلی وقت است از شبکه‌های تلویزیونی پخش نشده ولی با یک سرچ ساده می‌توانید دانلودش کنید و به صدای دلنشین اذانش گوش جان بسپارید.
اذانی با گوشه مخصوص ترک‌های قشقایی
اذان رحیم موذن‌زاده همان صوت گوش آشنای‌ماست. همان‌طور که از نام خانوادگی‌اش پیداست موذن‌بودن در خانواده‌اش قدمتی دیرینه دارد. چیزی حدود 150 سال! اذان معروفش را که امروز تقریبا در تمام شبکه‌های گوش می‌دهیم، با زبان روزه رمضان 1334 در 30 سالگی خوانده بوده است. خودش درباره چگونگی خلق این شاهکار گفته «یک روزی تصمیم گرفتم یک اذان یادگاری بگویم. در استودیوی شماره ۶ روی هر گوشه‌ای انداختم نشد تا این‌که آن را در گوشه روح الارواح آواز بیات ترک به این شکل که بیش از ۵۰ سال پخش می‌شود، گفتم.»
صدای شش دانگ و دستگاه ماهور
حسن صبحدل موذنی با صدای شش دانگ است که می‌گویند با تمام دستگاه‌ها و گوشه‌ها و زوایای موسیقی ایران کاملا آشنا بوده و قاری خوش‌الحان قرآن هم بوده است. اذانی را که حالا به تکرار پخش می‌شود شاید بتوان جزو آخرین اذان‌های باشکوه ایرانی دسته‌بندی‌اش کرد. یک اذان مرحوم صبحدل در دستگاه ماهور و اذان دیگر در بیات ترک اجرا شده است. بسیاری از اساتید معتقدند این حوزه استادان این اذان شانه به شانه اذان مرحوم موذن‌زاده حرکت کرده و تقریبا با هم همردیف هستند و هر دو به یک اندازه اهمیت دارند و از نظر موسیقیایی و مذهبی به یک اندازه ارزشمندند.
فی‌البداهه در حجاز
یکی از زیباترین اذان‌ها توسط حسینعلی‌ شریف گفته شده است. این اذان در مقام حجاز اجرا شده و به گفته خود ایشان زمانی که برای تولید برنامه رادیویی به رادیو رفته بود به پیشنهاد استادش آقای صدرزاده به صورت کاملا فی‌البداهه اجرا شده و سال‌هاست این اذان فی‌البداهه در ذهن و خاطره شنوندگان ماندگار شده است.
پرشور در دستگاه شور
شیخ محمد آقاتی یکی از پیشکسوتان تلاوت اذان در رادیو و موذن خراسانی که صاحب سبک آستان قدس رضوی هم بود. اذانی که برایمان یادآور صلاه ظهر است و هنوز هم در خیلی از شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی پخش می‌شود یکی از ماندگارترین اذان‌هایی است که تلاوت شده و از نظر صوت، لحن و نوع اجرا تلفیق منحصر به‌فردی از شور و بیات ترک است.
ترکیبی از نوا، همایون و چهارگاه
اذان حسن ذبیحی از این نظر با دیگر اذان‌ها کمی متفاوت است که ایشان واژه‌های اذان و مناجات را کاملا دقیق و با لحن عربی‌اش اجرا می‌کرده است، به همین دلیل هم این حس به شنونده القا می‌شود که اذان یک اذان عربی است و توسط یک موذن عرب گفته شده است. او این اذان را در دستگاه‌های نوا، همایون و چهارگاه خوانده است که موفق‌ترین تجربه‌اش در دستگاه چهارگاه است.
بی‌قاعده اما جذاب
آوازه سبک خاص تلاوت روح‌ا... کاظم‌زاده خیلی زود در بین دانشجویان دانشگاه تهران بلند شد. این اذن از نظر موسیقیایی هیچ شباهتی با اذان‌های معروف دیگر ندارد چرا که لحن، صوت و نوع اجرا حتی به موسیقی اصیل ایرانی نزدیک هم نیست، اما صدای موذنش سوز خاصی دارد و حس فراق و انتظار را به خوبی به شنونده منتقل می‌کند. آقای کاظم‌زاده در جایی گفته: «توفیق این اذان در کنار سایر اذان‌های مشهور ایران اسلامی، هیچ ربطی به موذن آن یا جریان دیگری ندارد و همه‌اش متعلق به خداست‌. به نحوی که خود من در جریان انتشار آن نبودم و حتی نمی‌دانم چه کسی برای نخستین بار نام انتظار را برای آن برگزیده است.»

الهام فیروزبخت
خبرنگار