یک میلیون جاندار در معرض انقراض

جمعیت دنیا در 50 سال اخیر دو برابر شده است، اقتصاد جهانی چهار برابر رشد کرده و تجارت جهانی بیش از ده برابر شده است. غذارسانی، تامین پوشاک و انرژی این دنیای رو به رشد باعث شده که جنگل‌ها با سرعتی خیره‌کننده به‌ویژه در نواحی حاره‌ای پاکسازی شوند. فقط در سال‌های 1359 تا 1379/ ۱۹۸۰ تا ۲۰۰۰، حدود ۱۰۰ میلیون هکتار از جنگل‌های نواحی گرمسیری برای همیشه نابود شدند و دلیل اصلی این اتفاق هم دامداری در آمریکای جنوبی و کشت روغن پالم در آسیای جنوب شرقی بوده است.
بدتر از جنگل‌ها وضعیتی است که تالاب‌ها در سراسر دنیا با آن مواجه شده‌اند. برآوردها نشان می‌دهد سال ۲۰۰۰ میلادی، فقط ۱۳ درصد از آنچه که در ۱۷۰۰ میلادی با عنوان تالاب بر روی کره زمین ثبت شده بود، باقی مانده است. شهرهای جهان با سرعتی مهارناپذیر در حال گسترش هستند، از سال 1371 شمسی/ ۱۹۹۲ میلادی، مناطق شهری در سطح جهان دو برابر شده‌اند. همه این فعالیت‌های انسانی، گونه‌های مختلف را اعم از جانوری یا گیاهی در ابعادی فراتر از آنچه که پیشتر تصور می‌شد، نابود کرده و از این پس هم خواهد کرد. بر اساس این ارزیابی جهانی، به طور متوسط ۲۵ درصد از جانوران و گیاهان در معرض تهدید قرار گرفته‌اند.
دیگر نمی‌توانیم بگوییم که نمی‌دانستیم!
دبیر اجرایی بنیاد درون دولتی علوم سازمان ملل در کنفرانس مطبوعاتی‌ای که 16 اردیبهشت سال جاری در پاریس برگزار شد، گفت: «ما دیگر نمی‌توانیم بگوییم از این مسأله مطلع نبودیم.» برای تهیه این گزارش حدود ۱۵ هزار مطالعه و گزارش دولتی مرتبط با علوم طبیعی بررسی شده است. این نخستین ارزیابی بین‌المللی عمده از وضعیت تنوع زیستی از سال 1384/ ۲۰۰۵ است.
توماس بروکز (Thomas Brooks) پژوهشگر و دانشمند ارشد اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت در گلند (Gland) سوئیس می‌‌گوید: «ما تا به امروز یک بیانیه منسجم از جانب دولت‌های مختلف که به صورت شفاف بحران را روی کره زمین نشان دهد، نداشته‌ایم و این گزارش در نوع خود منحصربه‌فرد است.» این محقق که در ویرایش و تنظیم گزارش مذکور نقش داشته، می‌افزاید: «این گزارش واقعا دستاوردی جدید و کلیدی است.»
این گزارش می‌گوید: «بدون تغییرات بنیادین و دگرگون‌کننده در دنیا نمی‌توان این بحران را پشت سر گذاشت زیرا طبیعت به‌راستی آسیب دیده است.» بر مبنای گزارش مذکور تخریب‌های عمده تنوع زیستی هم تا سال 1429/ ۲۰۵۰ همچنان ادامه خواهد داشت. به گفته رابرت واتسون (Robert Watson)، رئیس بنیاد درون دولتی علوم، بخش خدمات اکوسیستم‌ها و تنوع زیستی، انسان‌ها در اصل در حال تخریب ساختارهای اساسی اقتصادی، معیشتی، امنیت غذایی، بهداشت و کیفیت حیات در کل کره زمین هستند.
در گزارش مذکور می‌خوانیم که انسان‌ها ۷۵ درصد از خشکی‌ها و ۶۶ درصد مناطق اقیانوسی را به نحو آشکاری تغییر داده‌اند و این مساله‌ای است که نه‌تنها در زمان حاضر بلکه حتی در آینده هم تولید مواد غذایی انسان‌ها را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد. ضمن این‌که کشت غلات و فعالیت‌های دامداری هم در حال حاضر بیش از ۳۳ درصد سطوح خشکی زمین و ۷۵ درصد منابع آب شیرین در کل کره زمین را متاثر ساخته و آنها را از شرایط طبیعی خارج کرده است.
بازگشت از حاشیه پرتگاه
این امکان هست که برخی از دانشمندان تاکنون درباره برخی از آمارهای انقراض و پاره‌ای از جزئیات ایهام‌گویی‌هایی کرده باشند، اما به گفته استوارت پیم (Stuart Pimm) گزارش سازمان ملل بیان واقعیت‌هاست. این اکولوژیست از دانشگاه دوک دورهام (Duke University) معتقد است گزارش مذکور در تشریح چگونگی عملکرد انسان و تاثیر آن بر تغییر اکوسیستم‌ها، بدون محدودیت عمل کرده است. گزارش سازمان ملل می‌گوید دنیا می‌تواند این بحران تنوع زیستی را معکوس کند، اما این کار مستلزم این است راهکارهای زیست محیطی از این پس جدی‌تر گرفته شوند. برای تولید غذا و استفاده از سایر منابع طبیعی بیش از پیش به روش‌های پایدار فکر شود و مهم‌تر از همه این‌که تلاش‌های متمرکزی برای کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای صورت بگیرد.
به گزارش نیچر، این گزارش علمی سازمان ملل بر موضوعات علمی تاکید کرده و با وجود کاستی‌هایی که دارد، کمک خواهد کرد تا دستور کار لازم برای مذاکره با دولت‌های کشورهای مختلف فراهم شود و اهداف حفاظتی نوینی برای دهه آینده توسط اجلاس سازمان ملل در بخش تنوع زیستی تنظیم شود.
نشریه ساینس (Science) هم در مقاله دیگری به پنج مسیری اشاره کرده است که انسان‌ها از طریق آن نرخ انقراض را در کره زمین سرعت بخشیده‌اند. در این مقاله آمده: انسان‌ها به پنج طریق نابودی گونه‌ها را در جهان سرعت بخشیده‌اند:
1. گونه‌های مختلف جای کمتری برای زیستن روی کره‌زمین دارند.
2. صیادی بی‌رویه در اقیانوس‌ها
3. تغییرات اقلیمی با آن سرعتی که باید در روی کره زمین مهار نشده است.
4. انسان‌ها همچنان به آلوده کردن کره زمین ادامه می‌دهند.
5. انسان‌ها مسیر را برای گونه‌های مهاجم هموار کرده‌اند.
اما هنوز امید هست. ما هنوز می‌توانیم سرعت نابودی گونه‌ها را کاهش دهیم، اگر مسؤولیت‌پذیر باشیم. در حد فاصل سال‌های 1375 تا 1387/ ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۸، فعالیت‌های موثر حفاظتی باعث شد خطر انقراض تعدادی از پستانداران و پرندگان از ۱۰۹ کشور جهان تا مرز ۲۹ درصد کاهش پیدا کند.
اما نجات سایر گونه‌ها نیازمند تغییرات بنیادی است. بر اساس این گزارش دیگر زمان آن فرا رسیده که انسان‌ها در رفتارشان با طبیعت تغییرات بنیادی ایجاد کنند. روش‌های مصرف انرژی، روش‌های تولید غذا در دنیا و روش‌های بهره‌برداری از آب همگی نیازمند در نظر داشتن طبیعت و کل اکوسیستم هستند. تغییرات کاربری اراضی و استفاده از فناوری‌های روز هم باید با رعایت همین اولویت‌ها باشد. مسؤولیت‌پذیری در برابر طبیعت می‌تواند از شدت بحران موجود تا حد زیادی بکاهد.

گونه‌های جانوری و گیاهی ایران چقدر در معرض انقراضند؟
در ایران اکنون حدود ۱۱۳۱ گونه جانوری شامل پستاندار، پرنده، خزنده و دوزیست در اکوسیستم‌های خشکی و آب‌های داخلی کشور زیست می‌کنند. اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) در سال 1392/ ۲۰۱۳، گزارشی را منتشر کرد که در آن ۱۷ گونه پستاندار، ۲۲ گونه پرنده، ۱۳ گونه خزنده، 4 گونه دوزیست، ۳۱ گونه ماهی، 2 گونه نرم‌تن، ۲۱ گونه جانوری مختلف دیگر و در مجموع ۱۱۰ گونه جانوری یعنی حدود ۱۰ درصد از کل گونه‌های جانوری ایران در معرض تهدید عنوان شده‌اند.
تخریب و تکه تکه شدن زیستگاه‌های اصلی جانوران و شکار و صید بی‌رویه آنها و خشکسالی‌های متوالی در کشور از جمله عوامل عمده تهدیدکننده گونه‌های جانوری در ایران هستند. اکنون تعداد قابل توجهی از گونه‌های در معرض خطر کشور مورد حفاظت قرار گرفته‌اند اما در بیشتر موارد ابزار، امکانات و منابع مالی لازم برای حفاظت وجود ندارد.
در ایران دو گونه گوشتخوار شاخص و راس هرم غذایی، شیر ایرانی و ببر مازندران، برای همیشه منقرض شده‌اند و وضعیت سایر گربه‌سانان هم نگران‌کننده است.

منابع: Nature، Science News و BBC

فرناز حیدری

دانش