واقعیت‌های ظریف

اقدامات مثبت ظریف در وزارت خارجه

تلاش طاقت‌فرسا در مذاکرات هسته‌ای
در دوران ظریف، وزارت خارجه نقش مهم‌تری در هدایت موضوع هسته‌ای ایران بر عهده گرفت و مذاکرات هسته‌ای به صورت جدی‌تر دنبال و موجب سرعت عمل بیشتر در اجرای تصمیمات شد. رهبر انقلاب در دیدار چند سال گذشته با وزیر خارجه و سفرا و نمایندگی‌های ایران در خارج از کشور تلاش و جدیت تیم مذاکره‌کننده را تحسین کردند و افزودند: احساس قدرت و نشستن در مقابل شش قدرت جهانی، دفاع از اهداف و تثبیت حضور و وجود خود به طرف‌های مقابل، از جمله نقاط قوت مذاکره‌کنندگان کشورمان در مذاکرات هسته‌ای بود. ایشان همچنین تدین را مهم‌ترین نقطه قوت آقای ظریف خواندند. حضرت آیت‌ا... خامنه‌ای همچنین در پاسخ به نامه حسن روحانی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران در خصوص مذاکرات هسته‌ای، با تشکر از زحمات فراوان رئیس جمهور و با قدردانی از تلاش پیگیر و پر طاقت هیات مذاکره‌کننده هسته‌ای، به سرانجام رسیدن این مذاکرات را گامی مهم خواندند.
تلاش برای تنش‌زدایی در منطقه
تنش‌زدایی در سیاست خارجی همواره به عنوان یک راهبرد در جمهوری اسلامی ایران مطرح است. در همین ارتباط نیز می‌توان گفت تنش زدایی از طریق دیپلماسی، گفت و گو و تعامل سازنده با دنیا از جمله اقداماتی بود که در طول سال های گذشته در دستور کار دستگاه سیاست خارجی کشور به ریاست ظریف قرار داشته و دارد و وزیر خارجه کشورمان همواره بر ضرورت تعامل و بهبود روابط با دیگر کشورها به‌خصوص کشورهای همسایه و عربی توجه ویژه‌ای داشته است. ظریف در چند سال گذشته بارها بر اعتقاد خود به گفت‌وگو برای حل بحرانی‌ترین مسائل تأکید کرده است و این اعتقادی است که دستگاه دیپلماسی ایران آن را در مقاطع مختلف از مذاکرات هسته‌ای گرفته تا بنیانگذاری نشست‌های آستانه میان دولت سوریه و معارضان، تشکیل مجمع گفت‌وگوی منطقه‌ای و... عنوان کرده است.
فعال در فضای مجازی
دیپلماسی عمومی نقش مهمی در افزایش قدرت ایران دارد. اعلام مواضع و پاسخ گفتن به ابهام‌ها می‌تواند همچون تأثیر خود بر افکار عمومی بر فضای گفتمانی حاکم تأثیر بگذارد و به طور غیر مستقیم تصمیمات نخبگان سیاسی را هدف قرار دهد. در همین راستا ظریف از ابتدای وزارت خود حضور فعالی در فضای مجازی داشته و در سال‌های اخیر از شبکه‌های اجتماعی برای تبیین مواضع کشورمان استفاده می‌کند. وی همچنین در سفرهای خود به دیگر کشورها گفت‌وگوهای بسیاری با رسانه‌های پرمخاطب داشت که طی آن گفت‌وگوها بر مواضع کشورمان در موضوعات مختلف تاکید کرده است.
اصلاحات ساختاری در وزارت خارجه
سال گذشته و در راستای چابک‌سازی وزارت خارجه، با هدف کاهش سطوح لایه‌های مدیریتی و پیشبرد هرچه بهتر وظایف دستگاه دیپلماسی کشور، انجام اصلاحاتی در ساختار این وزارتخانه در دستور کار قرار گرفت. پس از این تغییرات معاونت دیپلماسی اقتصادی، معاونت سیاسی، معاونت حقوقی و بین الملل،معاونت ایرانیان و امور مجلس شکل گرفت. البته درعمل و به‌رغم این‌که زمان بسیاری صرف این تغییرات در این وزارتخانه شد به نظر می رسد این وزارتخانه نتوانست به هدف تعیین شده از انجام این تغییرات دست یابد چرا که همچنان معاونت دیپلماسی اقتصادی تا کنون قادر به انجام اقدام خاصی در این ارتباط نبوده است اما نفس انجام این اصلاحات می‌تواند زمینه‌ای برای اصلاحات بیشتر در وزارت خارجه باشد.
نزدیک تر شدن روابط ایران و اروپا
در طول سال‌های اخیر شاهد افزایش و گسترش روابط میان ایران و اروپا بودیم که البته بخشی از آن نیز در قالب برجام بود، اما در عین حال در طول این مدت رفت‌و‌آمدهای دیپلماتیک بسیاری میان مقامات اروپا و ایران شکل گرفت که البته می‌توان گفت هنوز تاثیر مثبتی در معیشت مردم ایران نداشته است.

عملکردهای انتقاد برانگیز

دیپلماسی اقتصادی، حلقه مفقوده وزارت خارجه
با توجه به اعمال تحریم‌های ظالمانه از سوی غرب برای ایران این امکان وجود داشت که با استفاده از قدرت اقتصادی و نفوذ منطقه‌ای خود مراودات مناسب اقتصادی را با کشورهای همجوار و مسلمان و مشترک‌المنافع برقرار کنیم اما متاسفانه عرصه فعالت دیپلماسی کشورمان بیشتر به کشورهای غربی معطوف شده است و در شرایط مختلف نیز غرب بیشترین تحریک و مانع‌تراشی را علیه جمهوری اسلامی ایران انجام داده است. از این‌رو به نظر می‌رسد با توجه به کم توجهی نسبت به دیپلماسی اقتصادی، حوزه سیاست خارجی ایران از توانمندی‌های موجود برای برقراری توازن و توانایی‌ها و کسب منافع بیشتر و رفع تهدیدات کمتر بهره برده است.
تعلل در انتخاب سفرا در برخی کشورها
سفیران هر کشور در محل خدمت خود در ممالک دیگر حافظ منافع کشور متبوع خود و عامل مهم برقراری روابط حسنه در عرصه‌های سیاسی،‌ اقتصادی و فرهنگی هستند اما با وجود اهمیت این موضوع، وزارت خارجه در انتخاب سفیران در برخی از کشورها تعلل داشته است. این مهم بویژه در مورد کشورهایی نظیر هند و چین که تعاملات خارجی مناسبی با جمهوری اسلامی ایران داشته‌اند بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. طبعا در چنین شرایطی به لحاظ دیپلماسی و عرف بین‌المللی این اتفاق، وجهه شایسته‌ای از جمهوری اسلامی ایران نشان نخواهد داد. همین مساله از‌جمله موضوعاتی بوده که بارها از سوی کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس به وزیر خارجه تذکر داده شده است.
انفعال در برابر دستگیری دیپلمات‌های ایرانی
از چند ماه گذشته خبرهای مختلفی درباره دستگیری برخی دیپلمات‌های ایرانی یا ایرانی‌تبار در برخی از کشورها مثل دانمارک، فرانسه و ... منتشر شده است. در نقطه مقابل اما تلاش قابل عرضه‌ای برای دفاع از اتباع ایرانی که از مصونیت دیپلماتیک هم در کشورهای دیگر برخوردار بودند از سوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران صورت نگرفت. این در حالی است که دشمنان و تروریست‌های مسلح در این کشورها از همه امکانات سیاسی و امنیتی برای برگزاری جلسه، ‌میزگرد،‌ همایش و نمایش برای فتنه‌انگیزی و حتی انجام اعمال تروریستی در ایران برخوردارند، اما عملکرد وزارت خارجه کشورمان در مواجهه با این اقدام ضد‌ایرانی هیچ تناسبی نداشت و در واقع به جای اقدام صرفا به اعتراض بسنده کرد.
برنامه نداشتن برای احتمالات مختلف برجام
یکی از انتقاداتی که به عملکرد وزارت خارجه وارد است سرانجام برجام است. به اعتقاد منتقدان، مذاکره‌کنندگان ایرانی برای احتمالات مختلف برجام و از جمله خروج آمریکا از آن، برنامه‌ دقیق و محکمی طرح‌ریزی نکرده‌ بودند و همین باعث شد تا با وجود خروج آمریکا از برجام، هیچ محدودیتی علیه این کشور اعمال نشده اما در صورت کوچک‌ترین تخلف ایران در برجام، جریمه‌های روشنی برای آن در نظر گرفته شده است.
کاهش اعتبار پاسپورت ایرانی
یکی از وعده‌های روحانی در انتخابات، «بازگرداندن اعتبار پاسپورت ایرانی» بود. در بررسی میزان این اعتبار به عوامل متعددی مثل میزان سفرهای انجام شده و تعداد کشورهای لغو روادید شده استناد می‌شود. در عین حال باید متذکر شد که در مجموع هموطنان با پاسپورت ایرانی در مقایسه با اتباع دیگر به کشورهای کمتری سفر
می کنند. نکته دیگر این‌که برخی از کشورهایی که سابق با ایران مراوده لغو روادید داشتند در شرایط کنونی این شرایط را معلق کردند و حضور اتباع ایران را منوط به دریافت روادید کرده‌اند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که با وجود وعده‌های گذشته اعتبار گذرنامه ایرانی در مقایسه با سال‌های قبل پایین آمده و در عین حال سختگیری‌های برخی کشورها برای ورود ایرانیان به کشورشان شدت پیدا کرده است.

مواضع مثبت

پاسخگویی به موقع به مواضع ضدایرانی
وزیر خارجه کشورمان در ماه‌های گذشته که فضای ضدایرانی در آمریکا تشدید شده است با استفاده از توئیتر بلافاصله پاسخ مواضع مقامات آمریکایی را داده که این مساله تاثیر مهمی در خنثی شدن فضاسازی‌های مقامات آمریکایی داشته است.
از موارد اخیر این توییت های تاثیرگذار که به چالشی توییتری میان ظریف و وزیر خارجه آمریکا نیز تعبیر شد در مورد ادعاهای واهی پمپئو درباره عدم تحریم دارو و پاسخ وزیر خارجه کشورمان به آن بود، همچنین می‌توان به توییت های ظریف در پاسخ به اتهامات و توهین‌های مکرر ترامپ علیه ملت ایران با این پاسخ که رویای جنگ طلب های آمریکایی برای ریشه کن کردن ملت ایران هرگز محقق نخواهد شد اشاره کرد.
مواضع انقلابی درباره حجاب
پاسخ ظریف به سوالی درباره حجاب و حمایت وی از قانون حجاب یکی از موضع‌گیری‌هایی بود که بازتاب‌های زیادی در محافل رسانه ای داشت. وزیر خارجه کشورمان چند ماه قبل در اندیشکده شورای روابط خارجی آمریکا در پاسخ به سوالی درباره قانون حجاب در ایران با بیان این که در ایران مردم یکسری ارزش‌های فرهنگی خاص دارند افزود: ما کسی را به خاطر کاری که در خانه می‌کند مجازات نمی‌کنیم، مهم آن کاری است که در خیابان می‌کنند. وی با تاکید بر این که هر کشوری قانون خاص خودش را در زمینه پوشش دارد، گفت: ممکن است از آن قانون پوشش خوش مان بیاید یا بدمان بیاید، اما قانون آن جامعه ایجاب می‌کند به آن احترام بگذاریم.
اذعان به اشتباه در مذاکرات
محمد جواد ظریف در یکی از جلسات کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفته بود که اشتباه کرده به حرف جان کری وزیر خارجه آمریکا اعتماد کرده است. وی همچنین اذعان داشت که اگر استراتژی خودم را دنبال می‌کردم اکنون با مشکل مواجه نمی‌شدم و می‌پذیرم که اشتباه کردم و مسؤولیت آن را هم می‌‌پذیرم.

مواضع منفی

اظهار نظر جنجالی درباره پولشویی
اظهارات مبهم و گنگ وزیر خارجه درباره وجود پولشویی گسترده در کشور و واقعی دانستن آن در محافل سیاسی واکنش‌های متعددی را به‌همراه داشت. بیان این موضوع از سوی یک مقام رسمی در شرایطی صورت گرفت که برخی قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای همواره در حال رصد کردن تحولات داخلی ایران و بهره‌برداری از کوچک‌ترین بهانه برای اعمال تحریم‌های غیر قانونی علیه کشورمان هستند. طبعا انتظار این بود که شخصیتی مثل وزیر خارجه با آن سوابق طولانی متوجه تبعات حقوقی سخنان خود باشد و پیش از هرگونه بیانی در این زمینه، شواهد و مستندات خود را به مقامات ذیربط قضایی اطلاع دهد.
کوچک شمردن بنیه دفاعی کشور
توانمندی نظامی از پایه‌های اقتدار هر کشوری محسوب می‌شود و تضعیف آن و بزرگ جلوه دادن قدرت دشمن از جمله موضوعاتی است که می توان آن را تحقیر بنیه دفاعی کشور نامید. محمدجواد ظریف در اولین دوره تصدی خود در وزارت خارجه در دولت یازدهم ، زمانی که در دانشگاه تهران سخن می‌گفت در اظهار نظری شگفت انگیز و زمانی که با انتقاد یکی از دانشجویان درباره توافق ژنو مواجه شد، گفت: "غربی‌ها از چهار تا تانک و موشک ما نمی‌ترسند. از این مردم می‌ترسند. آیا شما فکر کرده‌اید که آمریکا که با یک بمبش می‌تواند تمام سیستم‌های نظامی ما را از کار بیندازد، از سیستم نظامی ما می‌ترسد؟"
کشاندن دعوای انتخاباتی به خارج از کشور
علاوه بر مواضع و اظهار نظرهای محمد جواد ظریف در فضای داخلی که با واکنش‌های اعتراضی زیادی روبه‌رو بوده وی سابقه بیان سخنان جنجالی در سفرهای خارجی را نیز دارد. او در سال 93 در سفر به ایالات متحده و حضور در شورای روابط خارجی آمریکا در پاسخ به سوالی گفت: اگر غربی ها قدر فرصت ایجاد شده را ندانند و با دولت آقای روحانی توافق نکنند، مردم ۱۶ ماه بعد در انتخابات مجلس پاسخ آنها را با رای دادن به جریانات غرب ستیز خواهند داد.