در مقر فرماندهی سردار

این خانه در زمان انقلاب مشروطه در شهر تبریز محل تصمیم‌گیری سران این انقلاب و شاهد حرف‌ها و تصمیم‌های مردانی بوده که به عشق ایران قیام کردند.

تاریخ پرفراز و نشیب تبریز روزهای متفاوتی را به خود دیده است. شهری که از دوره قاجار به شکوفایی رسید و بعدها از نظر اقتصادی و فرهنگی در سال‌های فراوانی پیشرو دیگر شهرهای ایران شد. این شهر در دو سده اخیر، مبدأ بسیاری از تحولات اجتماعی، فرهنگی و صنعتی در ایران بوده است؛ به طوری که این شهر مانع خاموشی انقلاب مشروطه در ایران شد.

خانه مشروطه حالا که سال‌ها از انقلاب مشروطه و اتفاقات مربوط به آن گذشته، به یک موزه زیبا تبدیل شده که به موزه مشروطه شهرت دارد. اگر گذرتان به تبریز بیفتد، حتما به دیدن بازار زیبای این شهر می‌روید و دل به زیبایی نقش فرش‌ها و غذاها و خوراک‌های دلربای این شهر می‌دهید. از همین حالا به شما یادآوری می‌کنیم که خانه مشروطه که یکی از زیباترین خانه‌های تبریز است، همان‌جا در حوالی بازار انتظارتان را می‌کشد. این خانه قدیمی در محله‌ای به نام راسته کوچه در غرب بازار تبریز و روبه‌روی مسجد جامع تبریز قرار گرفته است.

جای ستارخان و باقرخان خالی!

خب ما خیلی بعد از مشروطه و سرنوشت تلخش به دنیا آمده‌ایم. نه ستارخان را دیده‌ایم و نه باقرخان و شاید آنها را در حد تصویری که در کتاب درسی‌مان قرار دارد، بشناسیم. اما می‌شود در این خانه قدم زد و حال و هوای مشروطه را مرور کرد. نخستین مالک این خانه تاریخی که در سال 1247 به دست حاج‌ولی معمار ساخته شد، حاج مهدی کوزه‌کنانی معروف به ابوالمله، یکی از بازرگانان خوشنام و طرفداران آزادی بود. پس از آن که محمدعلی شاه مجلس را به توپ بست، در سال 1287 حاج مهدی کوزه‌کنانی برای پشتیبانی از مشروطه‌خواهان این خانه را در اختیار آنها قرار داد و این خانه محل تجمع برجسته‌ترین چهره‌های مشروطه در آذربایجان شد که از جمله آنها می‌توان به ستارخان، باقرخان و البته خود حاج مهدی کوزه‌کنانی اشاره کرد.

موزه مشروطه نیز در سال 1375 و در پی تغییرات در تالار و اتاق‌ها و به نمایش درآمدن اسنادی از انقلاب مشروطه تاسیس شد. پس از جنگ جهانی دوم و اشغال آذربایجان توسط شوروی (در سال‌های 1324 و 1325) هم به محلی برای اجلاس سران فرقه دموکرات آذربایجان تبدیل شد.

معماری خاص خانه

این بنای زیبا در حدود 1300 مترمربع مساحت دارد و در دو طبقه از سنگ و آجر و خشت ساخته شده است. معمار این بنا که حاج ولی معمار است، پس از سال‌ها زندگی در روسیه در سال 1247 به ایران آمد و این بنای زیبا را به سبک معماری زمان قاجاریه بنا نهاد. در طبقه اول آن شش اتاق وجود دارد و در طبقه دوم یک سالن بزرگ با ابعاد 6×9 متر و شش اتاق در سرسرا (محوطه‌ای در داخل عمارت که چند اتاق یا راهرو به آن راه دارند). یکی از قشنگ‌ترین قسمت‌های خانه، سرسرا و اتاقی رو به حیاط است که در طبقه دوم قرار دارد و در و پنجره‌های مشبک آن با شیشه‌های رنگی مزین شده‌اند.

از ویژگی‌های معماری قاجاری که در این بنا هم دیده می‌شود: تزئینات بی‌نظیر، نورگیرها و چشم‌اندازهایی موسوم به کلاه‌فرنگی (ساختمان‌های تزئینی شاهانه که معماری آنها نیمی ایرانی و نیمی اروپایی است)، ستون‌ها و سرستون‌های دارای گچبری، درهای منبت‌کاری‌شده و پنجره‌های ارسی است که هرکدام به نوبه خود ذوق و هنر ایرانی را به نمایش می‌گذارند.

تمامی پنجره‌های این خانه، ارسی‌هایی (پنجره‌های مشبکی که به جای گشتن روی پاشنه گرد به بالا می‌روند و در محفظه‌ای که روی آن قرار گرفته جای می‌گیرند) هستند که با رنگ‌های قرمز، سبز و سفیدشان زیبایی خانه را دوچندان کرده‌اند.

در موزه چه می‌بینیم؟

با تغییراتی که سال 75 در خانه ایجاد شد و به نمایش درآمدن اسناد تاریخی انقلاب مشروطه، این موزه تاسیس شد. از جمله مجسمه‌های موجود در آن تندیس حسین‌خان باغبان، حاج علی دواچی، حاج‌علی ختایی، هوارد باسکرویل، کربلایی علی موسیو، شیخ علی‌اصغر لیلاوایی، علی‌اکبر دهخدا، زینب پاشا (تنها بانوی حاضر در صفوف مشروطه‌خواهان) است.

در کنار این تندیس‌ها سلاح کمری ستارخان، فرش مشروطه، وسایل شخصی سران مشروطه، دستگاه چاپ ژلاتینی برای تکثیر شب‌نامه‌های دوره مشروطه، تصویر اسناد تاریخی انقلاب مشروطیت و فرمان مشروطیت را نیز می‌توانید در این موزه بیابید. خانه مشروطه تبریز (موزه مشروطه) که اهمیت تاریخی زیادی دارد در سال 54 با شماره 1171 به ثبت ملی رسید و در سال 1367 توسط سازمان میراث فرهنگی خریداری شده است.

راستش علاوه بر همه اینها یک چیز مهم هم می‌بینیم، خط خوش! شاید باورتان نشود که نامه‌های اداری ایران در دوره قاجار چه بی‌نهایت زیبا هستند و هنر منحصر به‌فرد دوره قاجار در نامه‌نگاری آن روزگار هم دیده می‌شود. عجیب است که این دوره سیاه سیاسی، نتایج هنری چنین بی‌نظیری داشته است. البته نه فقط در خانه مشروطه، که همیشه این موضوع برایم سوال بوده که جنابان شاهان قاجار، چرا این همه هنر می‌دانستید و اندکی حتی، سیاست نه...

یک خانه مشروطه دیگر

خانه آقانورا... در اصفهان

اصفهان هم یک خانه مشروطیت دارد که اکنون به موزه تبدیل شده است. خانه مشروطیت اصفهان، خانه آقانورا... نجفی اصفهانی است که مکان گردهمایی آزادیخواهان، مردم، علما، روشنفکران و رجال سیاسی ـ فرهنگی اصفهان و بختیاری بود تا درباره مشروطیت و حکومت قانون و امور مدنی مشورت و همفکری کنند.

نام مشروطیت در حقیقت دربرگیرنده «قانونگرایی» است و حکومت «مردم‌سالاری» و «مشورت» را به ذهن می‌آورد. به همین دلیل می‌توان با قدم گذاشتن در این خانه و مطالعه اسناد و مدارک و تصاویر موجود در آن با فعالیت مشروطه‌خواهان اصفهان و مباحث و اندیشه آنان آشنا شد.

علاوه بر این اتفاقات تاریخی مهمی در این محل روی داده‌است که قسمتی از فرهنگ و تاریخ شهر اصفهان و در حقیقت ریشه برخی از تحولات زندگی امروز ما را می‌توان در آن دید.

علاوه بر وقایع مربوط به دوران قبل از مشروطه مشروعه، جنگ جهانی اول و اوایل سلطنت رضاشاه پهلوی، این خانه محل زندگی و متعلق به محمدتقی رازی اصفهانی، شیخ رازی یا محمدتقی ایوانکی سرسلسله خاندان نجفی اصفهانی است که از چهره‌های مهم آن دوره و پدر محمدتقی نجفی اصفهانی و آقانورا... نجفی اصفهانی و استاد شیخ فضل‌ا... نوری بوده‌است.

زینب مرتضایی‌فرد

روزنامه‌نگار