بریتانیا و چهل دزد بغداد

دزدان بغداد

«عراق» که به عنوان یک واحد سیاسی در دهه ۱۹۲۰ میلادی شکل گرفته، در منطقه باستانی میانرودان یا بین‌النهرین قرار دارد؛ منطقه‌ای که خاستگاه تمدن‌های کهنی چون سومر، آشور و بابِل بوده و از آن به‌عنوان «گهواره تمدن» بشری نام برده می‌شود.

در پی یورش نیروهای آمریکایی به بغداد در آوریل ۲۰۰۳ و فضای نابسامان پایتخت، موزه ملی عراق چند بار به شکل هدفمند غارت شد. باستان‌شناسان و پژوهشگران هنر، بسیاری از این آثار را اشیای منحصر به‌فردی خوانده‌اند که امکان ارزشگذاری مادی بر آنها وجود ندارد. در این غارت حدود پانزده هزار اثر از موزه ملی این کشور ربوده شد. نکته تلخ و البته قابل توجه این است که با نگاه به موزه بریتانیا اثری از آثار بجا مانده از تاریخ این کشور نمی‌بینید و این موزه سرشار از آثار غارت شده کشورهای دیگر است که احتمالا با افتخار به نمایش گذاشته شده است. طی این دزدی تاریخی به گواه گزارش‌های منتشر شده حدود 7000 اثر تاریخی غارت شده به این موزه‌ها راه پیدا کردند.

آثاری که بازگشت

در جریان غارت موزه بجز هزاران اثری که از انبارها به یغما رفت بسیاری از آثار موجود در ویترین‌ها نیز تخریب شدند. در بسیاری از بررسی‌ها آمده که دزدان علاوه بر آشنایی با ساختمان و انبارهای موزه، بخوبی از ارزش اشیایی که ربوده‌اند آگاهی داشته‌اند. آنها حتی آثار اصلی را از آثار بازسازی شده با وجود شباهت بسیار زیاد بخوبی تشخیص داده‌اند. پس از غارت موزه، دولت عراق با یاری چندین کشور و همچنین پلیس بین‌الملل، تلاش برای یافتن و برگرداندن اشیا به موزه را آغاز کرد. دولت در این زمینه برای افرادی که آثار را برگردانند اعلام عفو عمومی کرد. این طرح بسیار موفق‌آمیز بود و حدود دو هزار اثر طی مدتی کوتاه به موزه تحویل داده شد. چندی بعد یکی از مشهورترین آثار موزه که پیکر یک پادشاه سومری بود در نیویورک کشف و پس از ترمیم به عراق برگردانده شد. نمونه‌هایی از این دست هم در آلمان و بریتانیا کشف شدند. پانزده سال پس از غارت موزه، کارکنان موزه ملی عراق همچنان روزانه مشغول ترمیم آثار آسیب‌دیده هستند.

دزدان داعشی و مالخران انگلیسی

نیروهای آمریکایی تنها دزدان فرهنگ عراق نبودند و همقطارانشان در سال‌های بعد هم در غارت فرهنگ این کشور کم نگذاشتند. نکته جالب این‌که در جریان سقوط شهر موصل به دست داعش آنها برنامه‌ریزی دقیقی در غارت میراث این کشور داشتند و به عنوان محل درآمدی به آن نگاه می‌کردند، البته پر واضح است وقتی خریدارانی همچون موزه بریتانیا وجود داشت، چرا نمی‌بایست آنها از این مالخر بزرگ فرهنگ استفاده نکنند. غارت میراث فرهنگی فقط به عراق و به شهرهای اشغال‌شده از سوی داعش در این کشور محدود نمی‌شود. در این مدت هزاران شیء باستانی از منطقه باستانی تل‌حلف در سوریه نیز به غارت رفته است. پیش از آن‌که داعش شهر موصل را فتح کند، اطلاعاتی از این گروه به دست سازمان‌های اطلاعاتی افتاده است. به موجب این اطلاعات داعش موفق شده برای تأمین بخشی از هزینه‌هایش شبکه کارآمدی از دلالان آثار هنری در سراسر جهان به‌وجود بیاورد. مردم بی‌چیز و جنگ‌زده در شمال سوریه و در عراق گنج‌های زیرخاکی را کشف می‌کنند و این اشیا را در ازای دریافت مبلغ بسیار مختصری در اختیار واسطه‌ها و دلالان محلی قرار می‌دهند. سپس این اشیا به‌طور سازماندهی‌شده از عراق و سوریه خارج می‌شود و در اختیار دلالان آثار هنری در غرب قرار می‌گیرد. بسیاری از مجموعه‌داران متمول این اشیا را می‌خرند و تصاحب می‌کنند و به این ترتیب رد این اشیا برای همیشه ناپدید می‌شود. آن‌طور که گاردین گزارش داده است داعش فقط در یک قلم از این معاملات ۳۵ میلیون دلار به دست آورده است.

ماهیگیری از آب گل‌آلود جنگ

بریتانیا تنها کشوری نبود که از اوضاع نابسامان جنگ سوء‌استفاده کرد و کشورهای دیگر هم در این آشفته بازار به غارت میراث کشورهای در حال جنگ پرداختند. یکی از آنها کشور ترکیه است که به نظر می‌رسد علاوه بر سند زدن مشاهیر خاورمیانه به نام خود حالا شمشیر را از رو بسته و علنا اقدام به دزدی از میراث کشورهای جنگ زده می‌کند. همین سال گذشته مرزبانان ترکیه بیش از دو هزار شی که توسط شبه‌نظامیان داعش از موزه‌ها و حفاری‌ها در سوریه دزدیده شده بود، کشف و ضبط کردند. نه‌تنها پیگیری‌های فراوان دولتمردان سوری برای بازگرداندن این آثار به جایی نرسید، بلکه رئیس اداره‌کل موزه‌ها و آثار باستانی سوریه اعلام کرد که داعش اجازه ویژه‌ای برای این غارت داشتند. مامون عبدالکریم از اسنادی گفت که نشان می‌دهد خریداران اشیای باارزش به سرقت رفته سوریه در بریتانیا، ایالات متحده آمریکا، کشورهای حاشیه خلیج فارس، چین، فرانسه، آلمان و سوئیس زندگی می‌کنند.

قصه پر غصه یک محراب

محراب معروف زرین‌فام مسجد عمادالدین کاشان هم یکی از نمونه آثاری است که سرنوشت عجیبی داشت. سرنوشتی که به طور مفصل در روزنامه 24 اردیبهشت جام‌جم به آن پرداختیم. در شگفتی سرگذشت محراب معروف زرین‌فام مسجد عمادالدین میدان سنگ کاشان همین نکته کافی است که بدانید پیشتر در دوره قاجار و سال 1897 به یک مجموعه شخصی در ویمبلدون لندن منتقل شد. پس از آن در سال 1972 به دپارتمان هنر اسلامی «موزه‌های ایالتی برلین» فروخته و سال 1945 به عنوان غنیمت جنگی به اتحاد جماهیر شوروی برده شد. محراب میرعماد، یکی از شش محراب بزرگ زرین‌فام برجامانده از ایران سده‌های میانه است و دو نمونه دیگر هم وجود دارد که به صورت چند تکه یا قطعه قطعه شناخته می‌شود. این اثر را بزرگ‌ترین و زیباترین خوانده‌اند. در حالی که صفت اول را نمی‌توان درست دانست، اما می‌توان براحتی با مورد دوم که به‌واسطه کیفیت و رنگ‌های متعادل و لطیف آن تصدیق می‌شود، موافق بود.

تخریب داعشی تاریخ

غارت و دزدی تنها رهاورد جنگ‌افروزان نبود. نمونه‌اش بی‌شمار آثار تاریخی که داعش در سوریه و عراق به ویرانی سپرد. درست شبیه مجسمه بودا که طالبان در افغانستان آن را ویران کرد. یکی از آنها ویرانی موزه نینواست. حکایت از این قرار است که داعشی‌ها در سال 2015 تلاش می‌کنند که چهار جوان موصلی را که به اسارت درآورده‌اند، وادار به تخریب موزه نینوا کنند، اما آنها حاضر به تخریب میراث تاریخی وطن خود نمی‌شوند تا در نهایت جان خود را به همین خاطر از دست می‌دهند و داعشی‌ها آنها را زنده در آتش می‌سوزانند. در این موزه آثار متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد وجود داشت که داعشی‌ها با تیشه، چکش و با پرت کردن آثار تاریخی از بلندی، آنها را شکسته و ویران می‌کنند. تندیس نگهبان دروازه نرگال (خدای سرزمین مردگان) یکی از آثار ارزشمندی بود که در این هجوم وحشیانه از بین رفت، قدمت این اثر به قرن هفتم پیش از میلاد می‌رسید.

مجادله سیاسی بر سر کتیبه‌های هخامنشی

داستان کتیبه‌های هخامنشی ایرانی هم بی‌شباهت به این غارت انگلیسی نیست. داستان از این قرار است که در اولین کاوش‌های در منطقه تخت جمشید سال 1312 گل‌نوشته‌هایی کشف می‌شود که بعد از بسته‌بندی برای رمزگشایی به دانشگاه شیکاگو فرستاده می‌شود تا زیر نظر ریچارد هَلِک استاد زبان‌های شرقی دانشگاه شیکاگو رمزگشایی شود. قرار بود بعد از درگذشت ریچارد هلک همه گل‌نوشته‌های هخامنشی منتقل شده به آمریکا به ایران برگردانده شود، اما این اتفاق بیش از نیم قرن طول کشید. براساس توافق سال ۱۳۱۴ دانشگاه شیکاگو با دولت ایران، این دانشگاه باید دو نسخه از نتیجه هر مطالعه و کاری را که روی آثار انجام می‌داد، در اختیار ایران قرار می‌داد که عهدشکنی آنها باعث شد آمریکایی‌ها هم حاضر به انجام این کار نشوند. هر چند بعد از یک مجادله 50ساله بالاخره رای دادگاه عالی آمریکا به نفع ایران صادر شد تا این کتیبه‌های هخامنشی به ایران بازگردانده شوند.

میثم اسماعیلی

فرهنگ‌و‌هنر