آسباد؛ میراث فراموش‌شده فناوری

قدیمی‌ترین و موثق‌ترین منابع تاریخی از جمله کاوش‌های باستان‌شناسی در شهر سوخته و تپه دهانه غلامان و در ضمن نظریات مورخان و تحلیلگران ایرانی و غیرایرانی مانند ابن‌خلدون و مسعودی بیانگر این واقعیت است که در فلات ایران آسیاب‌هایی فعال بوده‌ که در قرون بعدی فناوری ساختشان از این سرزمین به نقاط دیگر راه یافته‌است. در کتاب «تاریخ مهندسی در ایران» می‌خوانیم که فناوری ساخت آسبادهای ایران در سده یازدهم به جزایر اژه، اسپانیا و پرتغال و در سده سیزدهم که مغول‌ها در ایران و چین فرمانروایی می‌کردند، به چین صادر شده است.

همگامی فناوری با طبیعت

فرانک لیوید رایت (Frank Lioyd Wright) از پیشگامان معماری نوین و سبک خاصی از معماری است که به آن «معماری ارگانیک» گفته می‌شود. هدف از معماری ارگانیک، ایجاد هماهنگی میان خواسته‌ها و نیازهای انسانی و طبیعت است. رایت نخستین معماری بود که توانست در دوران صنعتی مدرن با استفاده از خطوط افقی نوعی تعادل را میان طبیعت و بنا ایجاد کند. اما واقعیت این است که این دیدگاه خیلی پیشتر در قالب طرح‌های نوآورانه و با استفاده از مصالح بوم‌آورد در ایران اجرایی شده بود. آسیاب‌های بادی یا آسبادها، نمونه‌ای شاخص از معماری ارگانیک به سبک ایرانی هستند که مفهوم پایداری را در آنها می‌توان لمس کرد. این سازه‌های خلاقانه که با استفاده از اصول پیچیده هندسی بنا می‌شدند نه‌تنها تخریبی را به محیط تحمیل نمی‌کردند، بلکه در عین حال مواد حاصل از تخریب بناهای آنها نیز به آسانی در طبیعت هضم می‌شده است.

آسبادها، بخشی از فناوری بومی در مناطق کم‌آب هستند که برای تامین غذای مردم از انرژی پایدار باد بهره می‌گیرند. این بناها به جهت ساختار و نوع مصالح به کار رفته، کاملا با محیط پیرامونی‌شان همگون و سازگارند. مهم‌ترین ویژگی‌های آسباد به این شرح است: استفاده از مصالح طبیعی و بومی، بهره‌گیری از دانش، استفاده از انرژی تجدیدپذیر باد، طراحی بر اساس تبعیت از اقلیم منطقه و در نهایت خلاقیت معمار.

نشتیفان؛ خاستگاه آسبادهای ایران

در ایران محدوده ساخت آسبادها از شمال به جنوب بین شهر خواف در شمال و زابل در جنوب بوده است، اما به غیر از این محدوده -که شامل سیستان، نهبندان و خواف است- در نقاط دیگری از کشور ما و افغانستان نیز ساخت آسبادها مرسوم بوده است.

شهر نشتیفان معروف به «نیش طوفان» از شهرهای نزدیک به مرز افغانستان (فاصله تا مرز ۳۰ کیلومتر) است که در استان خراسان رضوی، جنوب شرقی شهرستان خواف واقع شده است.

با ورود به نشتیفان متوجه می‌شویم که این شهر بادخیز کاملا حساب‌شده و با رعایت یکسری اصول دقیق معماری بنا شده است. برای مثال جهت توسعه شهر نشتیفان از شمال‌غرب به سمت جنوب‌شرقی است و به این ترتیب می‌بینیم شهر دقیقا عمود بر مسیر وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان توسعه یافته است که این مهم بهره‌برداری حداکثری از انرژی باد را امکان‌پذیر می‌سازد.

از سوی دیگر، بخش قدیمی‌تر روستای نشتیفان از نظر ارتفاع پست‌تر است. اما آسبادها که در قسمت شمالی واقع شده‌اند نه‌تنها از نظر ارتفاع غالب هستند، بلکه در عین حال در مکانی بنا شده‌اند که بتوانند از بادهای پرسرعت شمال شرقی (بادهای ۱۲۰ روزه) بیشترین بهره‌برداری را داشته باشند.

اقلیم نشتیفان به شکلی ملموس تحت‌تاثیر کویر شرق و کوه‌های شمالی این منطقه است. چنان‌که محلی‌ها هم اذعان دارند در این منطقه بارندگی بسیار کم و آب و هوا گرم و خشک است. آسبادهای نشتیفان جزو بزرگ‌ترین مجموعه‌های خشتی، گلی و چوبی ایران هستند که ساخت آنها از اساس علمی و عمده‌ترین دلیل ساخت آنها نیز بهره‌مندی از وزش بادهای معروف ۱۲۰ روزه و کمبود آب به‌علت بارندگی ناچیز در این منطقه بوده است.

باد ۱۲۰ روزه که نزد محلی‌ها به بادکوه یا سیاه‌باد مشهور است، در دوره گرم سال -یعنی از اوایل خرداد تا اواخر مهر- به مدت ۱۲۰ روز از ارتفاعات شمال‌شرقی به بخش‌های جنوب‌شرقی ایران می‌وزد و از آنجا که وزش آن به نوعی با فصل برداشت مقارن می‌شود در نواحی متاثر مانند خراسان رضوی و خراسان جنوبی تا سیستان راهکارهایی را برای بهره‌برداری از آن اندیشیده‌اند. لازم به ذکر است که شهر نشتیفان در عین حال از بادهای شرقی و باران‌آور فراه و باد شمالی جنوبی نیشابور نیز متاثر می‌شود، بنابراین در نشتیفان با استفاده از فناوری آسبادها، عملا با یک تیر چند نشان زده شده است.

کارشناسان نبود منابع آبی پایدار با شیب مناسب، وجود روستاهای کوچک و دور و نزدیک و موقعیت استراتژیک خاص نشتیفان که در گذشته از آن با عنوان سه‌راهی اقتصادی هم یاد می‌شده را از جمله مهم‌ترین دلایل ساخت آسبادهای بزرگ در این منطقه عنوان کرده‌اند.

آسباد؛ بنایی بر اساس اصول هندسی

همان‌طور که پیشتر هم اشاره شد، آسبادها بخشی از فناوری بومی مردم در مناطق کم‌آب ایران هستند که در جهت تامین غذای مردم از انرژی تجدیدپذیر باد بهره جسته‌اند. آسبادها معمولا بناهایی دوطبقه بر فراز بلندی است که در آنها اتاقک بالایی محل قرارگیری پره‌ها، نی‌باد و درگاه است و اتاقک پایینی هم که به آن آسخانه گفته می‌شود، محل قرار گرفتن سنگ‌های آسیاب است.

ساخت این بنا در مجموع متاثر از سرعت باد است؛ برای مثال در آسبادهای نشتیفان سرعت باد در دهانه ورودی را حدود ۲۱ کیلومتر در ساعت و در دهانه‌های خروجی تقریبا ۱۸ کیلومتر در ساعت تخمین زده‌اند که طبق نظر متخصصان، این سرعت برای آرد کردن غلات کافی است.

یکی دیگر از نکات قابل‌تعمق در معماری این بنا، قرار گرفتن ورودی آسبادها پشت به جهت باد است که نشان می‌دهد معماران این بنا همه اصول مهندسی در ساخت سازه‌ها را در نظر گرفته‌اند. در مجموع مواد اولیه مورد نیاز ساخت آسبادها به سه دسته چوب و سنگ و آهن تقسیم می‌شوند.

ساختمان یک آسباد چند جزء دارد که برخی از آنها عبارتند از: خرپل (تیرک افقی که روی دیوارهای طرفین آسباد تکیه دارد)، تیرپل و تبدیل‌ها (بزرگ‌ترین چوب به کار رفته در ساختمان آسباد)، بازو یا باهو (چوب‌هایی که به پره‌های بادبزنی وصل هستند)، پره‌ها، نی‌باد (وسیله‌ای که برای تنظیم شدت عبور باد به درگاه‌ها تعبیه شده است)، درگاه‌ها (فواصل بین پره)، توره (وسیله‌ای برای کنترل چرخش تیرپل)، چوب دو شاخ (وسیله‌ای برای متوقف کردن آسیا)، چوب موشته (وسیله‌ای برای مهار کل وزن تیر، چرخ، پره‌ها و سنگ بالایی آسباد)، دَوَل گندم (محلی برای ریختن گندم آماده برای آرد کردن)، ناودونی (چوبی مایل و شیبدار برای هدایت گندم از دول گندم به گلوگاه آسیا)، پرخو (محل نگهداری و دپو کردن گندم)، ترازو، غربال، سنگ‌های مخصوص آسیا و چوب لک‌لکی (وسیله‌ای برای کنترل مقدار گندم ورودی به درگاه آسیا) و البته بسیاری دیگر از قسمت‌ها و اجزای ظریف که بیان جزئیات آنها در این نوشتار نمی‌گنجد.

در آسبادهای نشتیفان، با آخرین نسل از آسیابان‌ منطقه دیدار کردیم. علی‌محمد اعتباری تاکید داشت که نظام مهندسی آسبادها به اندازه‌ای دقیق و اصولی است که آسیابان می‌تواند ساعت‌ها محل کار خود را ترک کند، زیرا روند کار به شکلی برنامه‌ریزی شده که نیازی به کنترل مداوم و مستمر وجود ندارد. به گفته این آسیابان، آسبادها می‌توانند در تمام ۲۴ ساعت-یعنی درست تا زمانی که گندمی برای آسیاب وجود دارد- به کارشان ادامه دهند و جالب اینجاست که حتی بی‌نظمی در کار باد هم خللی در کار آسیاب‌ها به وجود نمی‌آورد و کار می‌تواند به آرامی، اما کماکان منظم پیش برود.

ضرورت حفاظت از آسبادها به‌عنوان میراث ملی

آسبادها در حال حاضر دیگر مانند گذشته پررونق نیستند. نداشتن صرفه اقتصادی، بی‌توجهی مسؤولان و نیاز آسبادها به تعمیرات باعث شده که بسیاری از آنها عملا دیگر وجود خارجی نداشته باشند، اما آسبادها نمادی از فناوری باستانی در سرزمین ما هستند که از نظر گردشگری و همچنین مطالعات تاریخ دانش و فناوری، لزوم توجه و حفاظت از آنها را ضروری می‌سازد.

بهره‌گیری از انرژی باد در مناطق بادخیز سال‌هاست مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است، زیرا تولید انرژی از آن نه‌تنها ممکن، بلکه در عین حال بسیار کم‌هزینه و به‌صرفه است.

حفاظت از آسبادها از دو جهت اهمیت دارد: نخست حفاظت از یک میراث کهن ملی که می‌تواند سرمنشأ جذب گردشگران بی‌شماری باشد و دوم لزوم توجه هر چه بیشتر به استفاده از منابع انرژی تجدیدپذیر مانند باد که نه‌تنها هیچ سوختی نمی‌سوزانند و هیچ آلودگی به آب یا خاک تحمیل نمی‌کنند، بلکه مولد بوده و می‌تواند در آینده سرمنشأ مزایای بسیاری باشد.

خوشبختانه استفاده از انرژی باد با کمک ابزارهای پیشرفته امروزی، آرام‌آرام جایگاه خود را در شرق کشور پیدا می‌کند، اما همچنان ظرفیت‌های ناشناخته بسیاری وجود دارد که برای بسیاری از هموطنان ما آن‌طور که باید شناخته شده نیست. امید است که آسبادهای ایرانی بتوانند در دوران حاضر که رشد جمعیت شتابان است و معضلاتی مانند گرم شدن کره‌زمین و استفاده از انرژی‌های پاک در صدر توجه‌ها هستند، جایگاه واقعی خود را پیدا کنند. همان‌طور که نمونه‌های عاریتی این آسبادها امروزه در خارج از قلمرو ایران و در کشورهایی چون هلند و اسپانیا به جاذبه‌های گردشگری شاخصی تبدیل شده‌اند.

هدف از ساخت آسیاب‌های بادی چه بوده است؟

گندم و سایر غلات، بخش اعظم رژیم غذایی ما ایرانی‌ها را تشکیل می‌دهد. آسباد، آسیابی بزرگ برای آرد کردن غلات است، اما کارکردهای دیگری هم برای آن متصور هستند که عبارت است از کشیدن آب از چاه، تهویه هوای درون خانه‌های مسکونی و خنک نگهداشتن اتاق‌ها (تقریبا مشابه عملکرد بادگیر که در شهرهای مرکزی و جنوبی ایرانی متداول است)، جابه‌جا کردن شن‌های روان و درنهایت دفع زباله. در حقیقت آسبادها دانشی تجربی از گذشته بر پایه اصول هندسی هستند که یکی از مهم‌ترین کارایی‌های آنها در شهرها و روستاهایی پدیدار شده که به‌واسطه وزش بادهای ۱۲۰ روزه در معرض هجوم ریگ‌های روان قرار داشته‌اند. بنابراین کاربرد آسباد تنها برای تامین غذا نبوده و کارایی‌های دیگری هم داشته است.

فرناز حیدری

جام‌جم