«رویان» در مسیر ژن‌درمانی و اصلاحات ژنی

پژوهشگاه رویان در طول سال‌ها فعالیت خود علاوه بر موضوعات پژوهشی، به مقوله آموزش نیروهای متخصص و فراهم‌کردن بستر مناسب برای برقراری ارتباط میان دانشمندان داخل کشور و دانشمندان نامدار بین‌المللی تلاش‌های ثمربخشی داشته است. از جمله این فعالیت‌ها می‌توان به برگزاری جشنواره بین‌المللی ناباروری اشاره کرد که به صورت سالانه با هدف ایجاد تعامل سازنده بین محققان داخلی و خارجی و تبادل اطلاعات در خصوص جدیدترین تحقیقات و دستاوردهای روز دنیا در پنج محور ناباروری زنان، ناباروری مردان، جنین‌شناسی، سلول‌های بنیادی و زیست‌فناوری جانوری برگزار می‌شود. نوزدهمین دوره این جشنواره نیز امسال از هفتم تا نهم شهریور در سالن همایش‌های رازی دانشگاه علوم پزشکی ایران برگزار شد و مانند هر سال میزبان مقالات و طرح‌های تحقیقاتی بسیار ارزشمندی از دانشمندان ایران و سراسر دنیا بود. گفتنی است از سال 93 با همت پژوهشگاه رویان و همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و جهاد دانشگاهی جایزه علمی برای یادبود دانشمند فقید دکتر کاظمی آشتیانی (Kazemi Prize) نیز به صورت سالانه به بهترین طرح جشنواره اهدا می‌شود. در ادامه دکتر عبدالحسین شاهوردی، رئیس پژوهشگاه رویان در گفت‌وگوی اختصاصی با جام‌جم از آخرین دستاوردها و برنامه‌های پژوهشگاه رویان در دوران بازگشت تحریم‌ها و توسعه فعالیت‌های شرکت‌های دانش‌بنیان زیرنظر این پژوهشگاه می‌گوید.

آقای دکتر، می‌دانیم فعالیت‌های تحقیقاتی پژوهشگاه رویان عمدتا در زمینه‌های مرتبط با زیست‌فناوری توسعه پیدا کرده است. در این میان تمرکز فعالیت‌های پژوهشگاه رویان در سال‌های اخیر بیشتر حول چه موضوعاتی بوده است؟

پژوهشگاه رویان از سه پژوهشکده تشکیل شده که پژوهشکده‌های سلول‌های بنیادی و تولید مثل در تهران و پژوهشکده زیست‌فناوری در اصفهان قرار دارد. تحقیقات انجام شده طی سال‌های فعالیت پژوهشگاه رویان موجب ایجاد حس اعتمادبه‌نفس خوبی در پژوهشگران این پژوهشگاه شده که بتوانند با همکاری پژوهشگران حوزه‌های مختلف با جسارت برای بهبود کیفیت سلامت کشور قدم بردارند. برای مثال در زمینه دیابت طرح‌های سلول‌درمانی با موفقیت خوبی در حال پیشروی هستند و تایید آن در مدل‌های حیوانی به دست آمده و در مرحله آغاز کارآزمایی بالینی قرار دارد. همچنین در زمینه درمان بیماری‌های اِم‌اِس و پارکینسون نیز طرح‌هایی در حال انجام هستند و آزمایش‌هایی برای تمایز سلول‌های مورد نیاز درمان این بیماری‌ها در حال انجام است. البته ادامه این روند و رسیدن به بخش کارآزمایی بالینی این تحقیقات مستلزم حمایت‌های مالی از سوی نهادهای مربوط و خیران کشور است تا هزینه‌های این بررسی‌ها تامین شود.

در حال حاضر پژوهشگاه رویان در حوزه پزشکی تولیدمثل و حفظ باروری نیز بتازگی وارد شده است. پیش از این تنها هدف پژوهشگاه کمک به درمان ناباروری بود، ولی در حال حاضر موضوع دیگری که مطرح است، حفظ باروری در افرادی است که به بیماری‌های سختی مانند سرطان مبتلا هستند و پس از درمان، مشکلات باروری پیدا می‌کنند. در حال حاضر این امکان برای پژوهشگاه رویان فراهم شده که با همکاری متخصصان زنان و سرطان‌شناسی، بیمار پیش از ورود به فرآیند درمان خود با مراجعه به رویان و انجام مشاوره، سلول یا بافت جنسی‌اش ذخیره شود تا در آینده مشکلی برای باروری نداشته باشد.

در حال حاضر شرکت‌های دانش‌بنیان وابسته به پژوهشگاه رویان چقدر به سودآوری تجاری رسیده‌اند؟ آیا این سودآوری می‌تواند به پژوهشگاه در تامین هزینه تحقیقات کمک کند؟

بله، به‌عنوان مثال شرکت دانش‌بنیان بن‌یاخته توانسته کارهای ارزشمندی در زمینه جمع‌آوری خون بندناف و تامین ذخیره سلولی مورد نیاز برای درمان برخی بیماری‌ها انجام دهد. در حال حاضر این شرکت به موقعیت اقتصادی مناسبی رسیده و بخشی از هزینه‌های تحقیقاتی پژوهشگاه را نیز پوشش می‌دهد. شرکت دیگری که در اولین سال تاسیس خود قرار دارد، شرکت دانش‌بنیان سِل‌تِک‌فارمِد است که با حمایت بنیاد برکت راه‌اندازی شده و اولین کارخانه تولید سلول در خاورمیانه است. البته با توجه به نوپا بودن، کمی زمان برای رسیدن این شرکت به مرحله سودآوری و ایجاد فصل جدیدی در زمینه سلول‌درمانی مورد نیاز است. شرکت‌های دانش‌بنیان دیگری نیز در قالب مرکز رشد پژوهشگاه رویان در حال فعالیت هستند که همه حاصل تلاش چند ساله پژوهشگران در پژوهشگاه رویان است.

در ماه‌های اخیر در پی قطعی مکرر برق در تهران، در فضای مجازی برخی می‌پرسیدند آیا بانک خون بندناف با مشکلی درخصوص قطعی برق مواجه نمی‌شود؟ چه تضمینی برای آسیب ندیدن نمونه‌های بانک وجود دارد؟

ما تعهد نگهداری از این نمونه‌ها را پذیرفته‌ایم و در مقابل مردم، مسؤول و پاسخگو خواهیم بود. نکته‌ای که وجود دارد این است امکانات اصلی نگهداری سلول، تخمک یا جنین تانک‌های حاوی نیتروژن مایع و پر کردن مجدد این تانک‌ها به گونه‌ای است که هیچ گاه نیتروژن موجود در آنها به پایان نرسد. البته برقرار بودن جریان برق بدون قطعی نیز مهم است و اگر کوچک‌ترین اختلالی در مراحل انجماد و نگهداری این نمونه‌ها به وجود بیاید بافت به صورت کامل از بین خواهد رفت و خسارت ناشی از آن در بسیاری از موارد جبران‌ناپذیر خواهد بود. حفظ سلول‌ها و بافت‌های اهدایی با کیفیت مناسب دغدغه همیشگی مسؤولان بانک خون بند ناف است. بنابراین تمهیدات مورد نیاز شامل تانک‌های نیتروژن استاندارد و موتورهای برق به‌روز، قدرتمند و مطابق با استانداردهای جهانی در این بانک‌ها پیش‌بینی شده است تا خدای ناکرده شاهد بی‌تعهدی نسبت به مردم نباشیم.

با توجه به تاکید معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت، در نوزدهمین کنگره بین‌المللی ناباروری رویان درخصوص ضرورت توسعه تحقیقات در حوزه ژن‌درمانی و سلول‌درمانی در کشور، برنامه پژوهشگاه رویان برای تحقق این مهم چیست؟

پژوهشگاه رویان سال‌های زیادی است که در زمینه دست‌ورزی ژنتیک فعال است. زمانی هدف از این مطالعات، شناخت بهتر ماهیت ژنتیک سلول‌های بافت‌های مختلف بود، اما اصلاحات ژنی (Gene Editing) حوزه جدیدی است که ابزار درمان بیماری‌ها یا تولید ماده‌ای خاص محسوب می‌شود و ما نیز همگام با سایر کشورهای پیشرفته جهان، پژوهش در این زمینه را آغاز کرده‌ایم. تولد بزغاله‌های تراریخته با نام‌های شنگول، منگول و حبه انگور در پژوهشگاه رویان که قادر به تولید پروتئین انسانی خاصی در شیر خود بودند از مثال‌های پیشرفت ما در حوزه دست‌ورزی‌های ژنتیک است. قرار دادن ژن انسانی در بخشی از ژنوم بز که مسؤول تولید پروتئین‌های شیر است، به نحوی که آن پروتئین مورد نظر نیز همراه با پروتئین‌های دیگر وارد شیر شود، نیازمند دانش و تجربه زیادی در این زمینه بود که به لطف خداوند به آن دست پیدا کرده‌ایم. در زمینه دست‌ورزی ژن در سلول‌ها نیز در حال حاضر پژوهشگران این پژوهشگاه توانسته‌اند از سلول‌های فرد بیمار سلول‌های بنیادی القایی تولید کنند و با اصلاحاتی که در ژنوم این سلول‌های بنیادی ایجاد می‌کنند، سلول‌هایی بدون نقص متمایز کنند. از مثال‌های این روش درمانی، تولید سلول‌های کبدی سالم برای افرادی است که سلول‌های کبدی آنها توانایی جذب کلسترول را نداشتند. در حال حاضر نیز همزمان با کشورهای پیشرفته جهان، در حال تلاش برای استفاده از این فناوری در درمان بیماران بالغ هستیم که البته هنوز هیچ داده‌ای مبنی بر موفقیت این مطالعات در جهان منتشر نشده است.

اگر برندگان امسال جشنواره رویان را در نظر بگیرید، خواهید دید بسیاری از این طرح‌های مطالعاتی در حوزه ژن‌درمانی بودند که نشان‌دهنده توجه و تمرکز این پژوهشگاه به مقوله ژن‌درمانی است، بخصوص برنده پنجمین جایزه کاظمی، پروفسور دلوکا از کشور ایتالیاتوانسته با کمک ژن‌درمانی ژن معیوب در سلول پوستی، گروهی از بیماران پروانه‌ای (EB) را اصلاح کند و دریچه جدیدی به‌سوی درمان این بیماران بگشاید. پژوهشگران رویان نیز در حال انجام پروژه‌هایی در حوزه ژن‌درمانی هستند و امیدواریم با افزایش تعاملات سازنده بین پژوهشگران داخلی و خارجی روند رسیدن به این فناوری درمانی را تسهیل کنیم.

آیا پژوهشگاه رویان در زمینه جذب سرمایه برای مطالعات پژوهشی از منبع وقف و کمک خیرین، مانند بسیاری از کشورها برنامه‌ای دارد؟

بله، در حال حاضر گروه خیری که به بیماری پلی‌کیستیک کلیوی مبتلا بودند، موسسه خیرین پژوهش سلامت رویان را تاسیس کردند.

این موسسه پژوهش‌هایی را که در حوزه بیماری‌های کلیوی انجام شود، حمایت می‌کند. این زمینه برای سایر خیران نیز فراهم است.

کار خوبی که در این خصوص صورت گرفته این است که در صندوق سرمایه‌گذاری خطرپذیر لوتوس پارسیان، صندوق نیکوکاری لوتوس رویان راه‌اندازی شد. این صندوق زیر نظارت اداره بورس است و افرادی که در آن سرمایه‌گذاری می‌کنند می‌توانند بخشی از سود سرمایه‌گذاری یا تمام آن را وقف امور تحقیقاتی و پژوهش کنند. البته برای شناخته شدن و فرهنگ‌سازی این نوع وقف باید کارهایی صورت بگیرد.

برای عضویت و سرمایه‌گذاری در این کار خیر کافی است به تارنمای صندوق سرمایه‌گذاری لوتوس پارسیان وارد شوید و با مراجعه به بخش صندوق نیکوکاری لوتوس رویان بخشی از سود یا همه سود سرمایه خود را برای تحقیقات وقف کنید.

با توجه به اقدام ناجوانمردانه آمریکا در خصوص برهم زدن برجام و اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران، پژوهشگاه رویان سیاست ویژه‌ای اتخاذ خواهد کرد؟

این تحریم‌ها را به نوعی می‌توان فرصتی برای حوزه پژوهشی کشور دانست. از طرفی مسؤولان به توانایی محققان داخلی پی خواهند برد. از سوی دیگر پژوهشگران نیز به خودباوری خواهند رسید تا باری از دوش جامعه بردارند. همچنین موجب می‌شود طرح‌های پژوهشی اولویت‌بندی شود و بودجه‌های تحقیقاتی صرف موضوعاتی شود که معضلی واقعی در کشور هستند.

متاسفانه تحریم‌ها اثرات نامطلوبی بر پژوهش نیز خواهد داشت. زیرا در هر صورت قیمت مواد مصرفی و تجهیزات مورد نیاز پژوهش مستقیم با نرخ دلار در کشور در ارتباط است. بنابراین با افزایش قیمت‌ها قدرت خرید برای بودجه‌های تحقیقاتی به‌مراتب کاهش خواهد یافت. برای مقابله با این مشکلات، قطعا حمایت دولت از مراکز تحقیقاتی بسیار مهم خواهد بود. از سوی دیگر، مراکز تحقیقاتی نیز باید حتما به فکر درآمدزایی و تامین بودجه باشند.

پژوهشگاه رویان نیز از این فشار اقتصادی ناشی از تحریم دور نخواهد ماند و برنامه ما برای این دوران اولویت‌بندی پژوهش‌ها و روی آوردن به پژوهش‌های کاربردی است که منجر به تولید محصول و درآمدزایی شود. در عین حال باید برای جذب سرمایه‌های غیردولتی و کمک خیران نیز برنامه‌ریزی شود. همچنین سیاست‌های پژوهشگاه باید در جهت تولید دانش فنی و فروش آن به سرمایه‌گذاران نیز باشد.

در نمایشگاهی که درحاشیه جشنواره رویان برگزار شد، چند شرکت دانش‌بنیان داخلی که دستگاه‌ها و تجهیزات آزمایشگاهی تولید می‌کنند نیز حضور داشتند. آیا پژوهشگاه رویان اولویتی برای تامین تجهیزات مورد نیاز خود از تولیدات داخلی دارد؟

قطعا همین‌طور است. البته باید در نظر داشته باشیم برای این که بتوانیم دانش خود در حوزه زیستی و سلول‌های بنیادی را همگام با سایر کشورهای پیشرفته جهان دنبال کنیم، باید به تجهیزات و دستگاه‌های دقیق و به‌روز دسترسی داشته باشیم. در حال حاضر اگر بخواهیم کار ارزشمندی را در نشریات معتبر علمی بین‌المللی منتشر کنیم باید مستندات بسیار زیادی ارائه کرده تا مورد پذیرش و انتشار قرار بگیرد. این یعنی باید برای آزمایش‌ها و بررسی‌های خود حتما از دستگاه‌های بسیار دقیق و مجهز استفاده کنیم که متاسفانه هنوز فناوری تولید داخلی آنها را نداریم. یکی از راه‌کارهایی که برای رفع این مشکل در نظرگرفته شده انجام پروژه‌های تحقیقاتی به‌صورت مشترک با دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی معتبر در کشورهای دیگر است که امیدواریم با این سیاست‌ها، مشکل محققان داخلی در انتشار نتایج تحقیقات در عرصه بین‌المللی برطرف شود.

لزوم برندسازی برای شناخته‌شدن جایزه علمی دکتر کاظمی

در نظر گرفتن جایزه‌ای علمی به نام دکتر سعید کاظمی‌آشتیانی از اقدامات اثرگذار پژوهشگاه رویان در سال‌های اخیر بوده است. اما بر خلاف انتظاری که از جشنواره‌ای بین‌المللی با چنین سطح مطلوب و بالایی می‌رود، در مقایسه با برخی جایزه‌های علمی بین‌المللی مانند جایزه مصطفی(ص) هیچ خبری درباره جایزه کاظمی در رسانه‌های بین‌المللی به چشم نمی‌خورد. حتی تارنمای خود جشنواره نیز در روزهای منتهی به شروع جشنواره در دسترس نبود. از دکتر شاهوردی درخصوص برنامه‌های پژوهشگاه رویان برای برندسازی و رسانه‌ای‌کردن این رویداد پرافتخار پرسیدیم. وی در پاسخ به جام‌جم گفت: به‌دلیل برخی مشکلات فنی کشور، سرور پشتیبان تارنمای جشنواره دچار مشکل شد. ملاک ما برای انتخاب برنده جایزه کاظمی انتخاب افراد موثر در حوزه زیستی است که دانش خود را کاربردی کرده باشند. همچنین ملاک دیگری که برای ما اهمیت دارد این است که این فرد موثر که کار سطح بالایی انجام داده است، اشتیاق کافی برای همکاری و تعامل با ایران را داشته باشد. درحال‌حاضر ما همچنان با چهار برنده پیشین جایزه کاظمی در ارتباط هستیم، دانشجو به آزمایشگاه آنها می‌فرستیم، در طرح‌های ما مشارکت دارند و حمایت می‌کنند. اگرچه این جایزه ارزش مالی برای برنده نیز دارد، اما هدف اصلی از اهدای آن ایجاد بند ارتباطی میان دانشمند خارجی و پژوهشگران داخلی است.

رئیس پژوهشگاه رویان در خصوص مبلغ جایزه دکتر کاظمی و محل تأمین اعتبار آن افزود: مبلغ جایزه 20هزار دلار است که بخشی از آن را معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری تامین می‌کند و بخش دیگر آن از محل درآمدهای خود مجموعه رویان و همچنین شرکت‌های فعال این حوزه تامین می‌شود.

عسل اخویان طهرانی

جام‌جم