قصه فاتحان تنهـا

ایران کشوری است که تازه دو سال از حکومت نوپایش می‌گذرد و جانوران هار و دندان تیزکرده بسیاری در جهان به این کودک دو ساله چشم طمع دارند و به همین دلیل نوچه بی مغزشان در همسایگی ایران را تحریک می‌کنند تا به این کشور حمله کند. حمله‌ای که به فاصله کوتاهی چنان اثرات مخربی برای همین نامردان روزگار دارد که با انواع و اقسام پیشنهادات می‌خواهند ایران را از ادامه آن منصرف کنند. جنگ با تمام ابعادش اما در ایران به مثابه یک دفاع باعث متولد شدن نسلی می‌شود که تمام آرمان‌هایشان را در جبهه می‌بیند. جبهه‌ای که به مدت هشت سال به خلوتگاهی برای آدم‌هایی تبدیل می‌شود که از شهر و مناسباتش بیزارند و انگار بودن در میان گلوله و خون برایشان همچنون بودن درگلستان است. اینها کاری می‌کنند که سردار قلابی قادسیه نه‌تنها نمی‌تواند حتی یک وجب از خاک ایران را اشغال کند بلکه با عصبانیت ناشی از این شکست و از آن پس با حمله به کویت و نافرمانی در مقابل دوستانش در نهایت از سوراخ موش توسط همان دوستان آمریکاییش بیرون کشیده می‌شود. جنگ حالا دو سو دارد. یک سو احترام و عزت ابدی در تاریخ برای مردان مرد روزگار در ایران زمین و سوی دیگر بی آبرویی ابدی برای بعثی‌هایی که به خیالشان آمده بودند در خرمشهر بمانند !

تلویزیون و در نگاه کلان‌تر مجموعه صدا و سیما در دوران هشت ساله دفاع مقدس و پس از آن نقشی بی‌بدیل و ارزشمند داشته است. از همان آغازین لحظات حمله عراق، تلویزیون و رادیو به‌واسطه رسالت خبری خود شروع به خبر‌رسانی به مردم می‌کنند. کاری که در آن سال‌ها و به‌واسطه نبود اینترنت، فضای مجازی و رسانه‌هایی از این دست بر دوش مجموعه تلویزیون است و این به روزتر و سریع‌تر از روزنامه‌های آن دوره است که گاه با یک روز تاخیر به بسیاری از شهرهای ایران می‌رسیده و بنابراین موثق‌ترین و سریع‌ترین وسیله ارتباط جمعی در آن سال‌ها تلویزیون و رادیو است. در بررسی اجمالی برنامه‌های تلویزیون در حوزه دفاع مقدس مسلما و طبیعتا دهه 60 نقش بسیار مهم و کاملی دارد و به همین دلیل این سال‌ها را می‌توان به شکل جدی‌تری مرور کرد. دهه‌ای که بی‌شک در تاریخ ایران یگانه است و تغییرات بسیار مهمی در حوزه‌های مختلف در آن اتفاق می‌افتد.

با آرزوی پیروزی رزمندگان اسلام در....

این جمله شروع بسیاری از برنامه‌های دهه 60 تلویزیون است که گاه ارتباطی به جنگ و مسائل پیرامونی آن ندارد. در این سال‌ها صرف نظر از موضوع و گروه سنی هر برنامه روح جنگ و مقاومت در آن وجود دارد.

در این سال‌ها برنامه‌های حوزه دفاع مقدس در تلویزیون در چند‌ساختار مشخص قابل دسته‌بندی است. برنامه‌های خبری و اطلاع‌رسانی، برنامه‌های تحلیلی و تبلیغی و برنامه‌های نمایشی که هر کدام به شکل جداگانه‌ای در این هشت سال ساخته و پخش می‌شوند. برنامه‌هایی که حالا با آن که نوستالژیک است اما با دیدن دوباره آنها غم و تلخی غربت آن دوران را می‌توان حس کرد. دورانی که کشور در تمام ارکان و ساختارهایش درگیر یک جنگ جدی نه فقط با رژیم بعث عراق که با منافقین داخلی و کشورهای حامی عراق هم شده است.

خبر آمد خبری در راه است....

اخبار بی‌شک مهم‌ترین برنامه تلویزیون در حوزه دفاع مقدس در این سال‌هاست که هر روز و هر ساعت آخرین خبرهای جبهه‌ها را به مردم منتقل می‌کند. خبرهایی گاه تلخ که می‌توانست کام همه ایران را تلخ کند. ویژگی مهم برنامه‌های خبری در این سال‌ها هوشمندی مجموعه تلویزیون در حفظ یک خط کلی در اطلاع‌رسانی است به‌گونه‌ای که اخبار غم‌انگیز و تجاوزهای عمدتا هوایی و شهادت مردم عادی به‌گونه‌ای بیان می‌شود که روحیه جمعی مردم تخریب نشود اما در مقابل خبر فتوحات و عملیات‌های موفقیت‌آمیز با پخش مارش و سرود و هیجان خوانده می‌شود. این تاکتیک خبری باعث می‌شود بسیاری از ناکامی‌ها که در یک جنگ هشت ساله طبیعی است نتواند روحیه مردم کوچه و خیابان را تضعیف کند.

خبر در دهه 60 ساختار کلاسیکی دارد و به مرور شنیدن خبرهای جبهه‌ها به عادت روزانه مردم تبدیل می‌شود و البته رسانه‌های بیگانه بشدت سعی می‌کنند با رادیوهای خود (در آن دوران تلویزیون فارسی‌زبان به شکل جدی وجود ندارد) یک جنگ روانی راه بیندازند که البته به‌دلیل پخش تصاویر بی‌واسطه از جبهه‌ها در تلویزیون ایران تا حدود زیادی ناکام می‌مانند. این رسانه‌ها در روزهایی که عراق با وحشی‌گری از سلاح‌های شیمیایی استفاده می‌کند به شکلی هماهنگ به آسمان و ریسمان بافتن رو می‌آورند اما تصاویر حلبچه و بمباران‌های شیمیایی در جبهه‌ها چیزی نیست که بتوانند با آن مبارزه کنند و در نهایت چیزی که در تاریخ ثبت می‌شود وحشی‌گری و رفتارهای ضدانسانی رژیمی است که کمتر از دو سال بعد با حمله به کویت پاسخ محبت‌های دوستانش را به بهترین شکل می‌دهد.

روایت فاتحان تنها

در این دهه نهادها و ارگان‌هایی مانند سپاه، ارتش و جهاد سازندگی برنامه‌هایی جداگانه در تلویزیون دارند که رویکردی مشخص دارد. برنامه‌هایی مانند ایران در جنگ، گزارش هفتگی و برنامه‌هایی از این دست که با رویکرد تحلیلی و ماهیت سیاسی به بررسی ابعاد مختلف جنگ تحمیلی می‌پردازند. وجود برنامه‌هایی از این نوع در دهه 60 به تبع از شرایط ویژه این سال‌ها اتفاق می‌افتد و البته برنامه‌های گروه جهاد در دهه‌های بعد با رویکرد سازندگی و محرومیت زدایی ادامه پیدا می‌کند. تیتراژ آغازین برنامه گزارش هفتگی با مجری توانمندی که کاملا با ساختار این برنامه هماهنگ است از نوستالژیک‌ترین برنامه‌های سه دهه گذشته تلویزیون محسوب می‌شود.

اتفاق ویژه برنامه‌های تلویزیون در حوزه جنگ مجموعه مستند روایت فتح است که توسط شهید آوینی اتفاق می‌افتد. این مجموعه به نوعی بی‌واسطه‌ترین برنامه تلویزیون در سال‌های دهه 60 است که فضایی واقعی از جبهه‌ها را با نریشنی شاعرانه با صدای منحصربه‌فرد آوینی به تصویر می‌کشد. برنامه‌ای که آن‌قدر اهمیت پیدا می‌کند تا بعدها با دستور رهبر معظم انقلاب موسسه‌ای به این نام تاسیس ‌شود و این نوع برنامه‌سازی ادامه پیدا ‌کند. روایت فتح در این سال‌ها راه را برای مستندهای بعدی در دوران جنگ باز می‌کند اما همان گونه که در قسمت برنامه‌های نمایشی هم به آن خواهیم پرداخت به‌دلیل شرایط ویژه این سال‌ها حجم برنامه‌های مستند و نمایشی در مقایسه با برنامه‌های تحلیلی و خبری بسیار کمتر است.

خانه در انتظار

تولیدات نمایشی دهه 60 در حوزه دفاع مقدس به مجموعه خانه در انتظار ساخته زنده یاد منوچهر عسگری‌نسب محدود می‌شود که بسیار طبیعی است. در این سال‌ها امکانات مالی و پشتیبانی برای ساخت یک مجموعه تلویزیونی جنگی بسیار محدود است و همین مجموعه هم نگاهی به یک خانواده در حاشیه جنگ دارد. تلویزیون در این سال‌ها بر خلاف سینما تمرکز خود را بر روی برنامه‌های غیر نمایشی می‌گذارد اما با پخش مجموعه‌هایی مانند سال‌های دور از خانه و کارتون‌هایی مانند مهاجران که همگی تولید کشور ژاپن هستند درصدد القای روحیه مقاومت و ایستادگی در شرایط جنگی میان مخاطبانش است. مجموعه‌هایی که تجربه‌های مشابه در کشورهای دیگر را به تصویر می‌کشد و از نظر مالی هم در آن شرایط هزینه سنگینی به تلویزیون تحمیل نمی‌کند.

سریال‌ها از راه می‌رسند...

دهه 70 سال‌های درخشان برنامه‌سازی نمایشی و مستند در حوزه دفاع مقدس است. این دهه با سریال خاطره‌انگیز گل پامچال ساخته محمدعلی طالبی آغاز می‌شود. باید توجه داشت که در این سال‌ها آرام آرام برنامه‌های تحلیلی و تبلیغی به‌واسطه پایان جنگ کمرنگ می‌شود و محور برنامه‌هایی همچون روایت فتح هم به سوی سازندگی مناطق جنگی و وقایع بین‌المللی مانند جنگ بوسنی گرایش پیدا می‌کند. در این سال‌ها و با آغاز جنگ اول خلیج فارس دنیا ماهیت رژیم بعث عراق را به خوبی می‌شناسد و حالا می‌توان با خیالی آسوده‌تر و با توجه به گشایش‌های اقتصادی، سریال‌سازی را هم در دستور کار تلویزین قرار داد. در این سال‌ها و با توجه به بازگشت آزادگان از زندان‌های عراق روایت‌های معتبر و دست اولی از دوران دفاع مقدس در اختیار تلویزیون قرار می‌گیرد که به تولید سریال‌هایی منتهی می‌شود که هر کدام در نوع خود ماندگارند. آثاری مانند نبردی دیگر به کارگردانی عبدا... باکیده، سفر به چزابه به کارگردانی زنده‌یاد رسول ملاقلی‌پور، لیلی با من است به کارگردانی کمال تبریزی، بهترین تابستان من به کارگردانی علی بهادری، بازگشت پرستوها به کارگردانی ابوالقاسم طالبی و سیمرغ به کارگردانی حسین قاسمی‌جامی که رنگ‌آمیزی متنوعی از موضوعات مرتبط با دفاع مقدس دارد .

دهه 70 سال‌های ثبات و شکل‌گیری فرم‌های مختلف برنامه‌سازی در تلویزیون است و در این میان برنامه‌های مرتبط با دفاع مقدس از اولویت برخوردار است اما هر چه از پایان جنگ می‌گذرد خوانش‌های آدم‌ها از جنگ بیشتر می‌شود و به همین دلیل برنامه‌سازی در این حوزه وارد چالش‌های متفاوتی می‌شود اما در نگاه کلی باید دهه 70 را دهه اوج سریال‌های جنگی در تلویزیون دانست.

خاکی که هنوز سرخ است.....

دهه 80 دو مفهوم و واژه جدید وارد برنامه‌سازی دفاع مقدس در تلویزیون می‌شود. نخست برنامه‌هایی با عنوان راهیان نور و سپس برنامه‌هایی که حالا با گذشت بیش از یک دهه از پایان جنگ می‌تواند به معرفی شهدای جنگ بپردازند. برنامه‌هایی عمدتا با زمان کوتاه که در حقیقت مستندهایی جهت ثبت و ضبط یادگارهای دوران دفاع مقدس است.

در این سال‌ها دو سریال مهم در میان انبوه سریال‌های ماورایی و طنز تلویزیون در حوزه دفاع مقدس ساخته می‌شود که ماندگار است . نخست خاک سرخ ساخته ابراهیم حاتمی‌کیا و سپس رقص پرواز ساخته احمد مرادپور که هر دو از آثار مهم تلویزیون در حوزه سریال‌سازی جنگ هستند. تلویزیون در دهه 80 البته تمرکز ویژه‌ای روی برنامه‌هایی دارد که ساختار جدیدی را دنبال می‌کنند و در این میان در اواخر دهه 80 برنامه‌ریزی برای چهار مجموعه تلویزیونی مهم آغاز می‌شود که در دهه 90 به آثار شاخص تلویزیون تبدیل می‌شوند.

در این سال‌ها و به مناسبت هفته دفاع مقدس، تلویزیون آثار مهم سینمای دفاع مقدس را به صورت مرور بر آثار یک کارگردان یا پخش آثار کارگردان‌های مختلف آغاز می‌کند که تا امروز هم ادامه دارد و در دو‌سری جداگانه آثار ابراهیم حاتمی‌کیا و زنده‌یاد رسول ملاقلی‌پور را با حضور خود فیلمساز بررسی می‌کند که از ماندگارترین برنامه‌های سینمایی تلویزیون تا امروز محسوب می‌شود.

آخرین روزهای زمستان.....

دهه 90 سال‌های ورود جوان‌های بسیاری به حوزه برنامه‌سازی در تلویزیون است. در این سال‌ها و با توجه به تاسیس شبکه‌هایی مانند مستند، زمان زیادی در کنداکتور شبکه‌ها برای مستند‌ها و برنامه‌های مربوط به دوران دفاع مقدس وجود دارد و حالا با توجه به گذشت بیش از دو دهه از پایان جنگ می‌توان بسیاری از اسناد و اتفاقات را بررسی کرد. نسل جدید با آن‌که حتی جنگ را از نزدیک لمس هم نکرده اما با خلاقیت و نوآوری سراغ فرم‌هایی از برنامه‌سازی می‌رود که تاکنون تجربه نشده است. نمونه مشخص و فوق‌العاده این نوآوری مجموعه مستند آخرین روزهای زمستان به کارگردانی محمدحسین مهدویان است که با استفاده از صداهای باقی‌مانده از آن دوران به زیبایی زندگی شهید حسن باقری یکی از سرداران مهم دوران دفاع مقدس را بازسازی می‌کند. مجموعه‌ای که باعث می‌شود تولیدات دفاع مقدس در این سال‌ها از نظر فنی پیشرفت‌های بسیاری داشته باشد. در این دهه مجموعه‌هایی مانند کیمیا، در چشم باد و شوق پرواز هم تولید می‌شوند که مخاطبان بسیاری دارند و حتی مجموعه شوق پرواز به کارگردانی زنده‌یادیدا... صمدی درباره زندگی شهید عباس بابایی در حال حاضر می‌تواند یک الگوی فوق‌العاده برای سریال‌سازی در حوزه دفاع مقدس باشد.

نگذاریم تاریخ را عوض کنند.....

چندی پیش شبکه بی.بی.سی در مجموعه گزارش‌هایی سراغ خانواده‌های کشته‌شدگان جنگ در عراق می‌رود. این گزارش‌ها به شکلی هوشمندانه و با کلید‌واژه نگاهی انسانی به جنگ ایران و عراق سعی می‌کند تجاوز عراق به ایران، دفاع ایران در این جنگ و بسیاری از مفاهیم دیگر را تحریف و قربانیان این جنگ را در دو کشور همسان‌سازی کند.

این کاری است که سال‌هاست کشورهای حامی صدام انجام می‌دهند و تنها راه مقابله با آن ساخت آثار قوی بر مبنای تحقیق و برنامه ریزی حرفه‌ای در تلویزیون و سینمای کشورمان است و اگر ما کوچک‌ترین تعللی در ثبت آنچه بر این مردم و خاک در هشت سال دفاع مقدس گذشت داشته باشیم آنها هر آنچه را که دوست دارند خواهند گفت و نوشت، اما به یاد داشته باشید که همه ما در مقابل شهدا، جانبازان و آزادگانمان مسؤولیم.

بهرنگ ملک محمدی