دقایقی با میراث داران محتشم

ترجمان تصویری اشعار

وقتی از شعر عاشورایی سخن می‌گوییم، بی‌شک نخستین کلماتی که در ذهنمان شکل می‌گیرد، همان ترکیب‌بند معروف محتشم کاشانی است که از نوحه و عزا و ماتمی در خلق عالم سخن می‌گوید. ماندگارترین شعر عاشورایی که حضورش با محرم گره خورده و پرچم‌های عزای این ایام را با کلماتش منقوش کرده‌است. با این حال این اثر تنها شعر شاخصی نیست که فرهنگ و ادبیات ما در زمینه شعر عاشورایی دارد و شاعران معاصر و حتی جوان کشور اشعار خواندنی و ماندگاری را در این زمینه سروده‌اند.

عتبات کلمات با توجه به نگاه متفاوت و تازه‌ای که به بحث اشعار عاشورایی دارد، مجموعه‌ای جالب توجه و تماشایی محسوب می‌شود. سجاد نوروزی تهیه‌کننده این مجموعه با اشاره به چرایی انتخاب این رویکرد و موضوع به جام‌جم می‌گوید: طرحی که از ابتدا در ذهن داشتیم، این بود که ده مستند بر اساس ده شعر ماندگار عاشورایی بسازیم و از خود شعر و پیوند آن با شاعر بگوییم. تصمیم گرفتیم پنج شعر کلاسیک و پنج شعر جدید را انتخاب کنیم و از این‌که شاعر چگونه این شعرها را سروده بیان کنیم. اما به دلیل حجم کار عظیمی که بازسازی فضای کلاسیک می‌طلبید، متاسفانه از آن بخش صرف‌نظر کردیم و به همین اشعار جدیدتر معطوف شدیم.

داستان خلق یک شعر

این مجموعه مستند ده قسمتی گرچه با شاعران و خالقان اشعار به گفت‌وگو می‌نشیند، اما سبک آن برخلاف چیزی که در رسانه‌ها اعلام شده، مستند پرتره نیست. مهدی زنگنه در خصوص ژانری که این اثر دارد، می‌گوید: مستند پرتره معنای مشخصی دارد و درباره زندگی و مجموع آثار یک شاعر یا خالق است. ما در عتبات کلمات داستان خلق یک شعر را روایت می‌کنیم و در خلال آن ناگزیریم که به بخشی از زندگی و سرگذشت آن شاعر هم بپردازیم و ببینیم چه شده که او توانسته آن اثر را خلق کند. زنگنه می‌افزاید: هر هنرمندی پیشینه و خاطراتی دارد که شخصیت هنری او را تشکیل می‌دهد. همه آدم‌ها تاثیرات خودآگاه و ناخودآگاه فراوانی از دوران کودکی‌شان گرفته‌اند و از آنجا که در فرهنگ ما ایرانیان عاشورا به عنوان یکی از مولفه‌های پایدار فرهنگمان است و از کودکی با آن آشنا بوده‌ایم، طبیعی است که تاثیر گرفته باشیم. عده‌ای از این شاعران به صورت خودآگاه به این سمت می‌آیند که اثری در زمینه عاشورا تولید و خلق کنند و ما به این بهانه اندکی هم به اندیشه‌ها و دغدغه‌ها و دل‌مشغولی‌های شخصی‌شان می‌پردازیم.

بهترین ها را انتخاب کردیم

نکته‌ای که در همین ده قسمت از عتبات کلمات جالب توجه می‌شود، طیف مختلف شاعران انتخاب شده در هر قسمت از آن است؛ شاعرانی که هم از میان پیشکسوت‌ها انتخاب شده‌اند و هم جوانان تازه‌نفس. سجاد نوروزی طراح و تهیه کننده «عتبات کلمات» با اشاره به ملاک انتخاب این شاعران تصریح می‌کند: تاکیدمان این بود که هم از میان جوانان و هم قدیمی‌ترها افرادی را انتخاب کنیم. شعرهایی که بازتابی هم در محافل مذهبی داشته‌اند. ملاکمان مشهور بودن و خیلی شنیده شدن یک شعر نبود؛ ارزش ادبی را هم مدنظر داشتیم.

این تهیه‌کننده تاکید می‌کند: ما با انتخاب اشعارمان اصلأ چنین داعیه‌ای نداریم که بگوییم ده شعر برتر عاشورایی را انتخاب کرده‌ایم؛ نه. ما سراغ ده شعری رفتیم که خوب بودند و بر اساس سلیقه و نگاهمان انتخاب کردیم. عتبات کلمات، ترجمانی از اشعار را به حوزه تصویر آورده و این نکته هم برایمان مهم بود که ببینیم به چه شاعرانی دسترسی داریم.

همجنین طیف شاعران حاضر در عتبات کلمات هم به سبک خاصی محدود نمانده و از شاعران فعال در قالب‌های کلاسیک چون غزل و قصیده و ترجیع‌بند تا شاعران سبک شعر نو در آن حضور دارند و از خلق آثارشان در مقابل دوربین این برنامه می‌گویند.

بر این اساس علی موسوی گرمارودی، محمدعلی مجاهدی، علیرضا قزوه، مرتضی امیری اسفندقه، یوسف‌علی میرشکاک، سعید بیابانکی، افشین علا، احمد علوی، احمد بابایی و هادی جان‌فدا ده‌شاعری هستند که مقابل دوربین عتبات کلمات نشسته و آثارشان را با مخاطبان به اشتراک گذاشته و درباره آنها صحبت کرده‌اند. کارگردان این برنامه می‌افزاید: انتخاب شاعران نه تنها به سبک خاصی محدود نمانده، که به لحاظ سبک فکری و رویکرد و گرایششان هم تفاوت قائل نشده‌ایم و شاعران مختلفی مربوط به تفکرهای مختلف را در این فهرست می‌توان مشاهده کرد.

شاید قسمت‌های بعد...

مجموعه عتبات کلمات که در دهه اول ماه محرم از شبکه چهار سیما روی آنتن می‌رود، تنها ده قسمت دارد و بی‌شک بخشی از اشعار خوب عاشورایی از این فهرست جا مانده‌اند. نوروزی می‌افزاید: اشعار عاشورایی و در مجموع ادبیات آیینی، از ظرفیت بسیار خوب اما مهجور مانده‌ای برخوردارند. کارگردان عتبات کلمات هم تصریح می‌کند: چیزی که شبکه چهار سیما از ما خواست، تنها ده قسمت بود. اما به نظرم این مجموعه کشش ساخت و قسمت‌های دیگر را هم دارد و چنان‌چه پخش آن مورد استقبال واقع بشود، امید دارم در سال‌های آینده هم بتوانیم به سراغ چهره‌های دیگری برویم. ما بسیاری از شاعران آیینی مطرح را داریم که در تهران زندگی نمی‌کنند و اهل و ساکن شهرهای دیگر هستند. اما با توجه به برآورد مالی پروژه نتوانستیم به آنها دسترسی داشته باشیم. در‌نتیجه ملاک انتخابمان بیشتر بر اساس فراگیری اشعار در زمانه خودشان، قابل دفاع بودن به لحاظ ادبی و همین ویژگی در دسترس بودنشان بود.

زنگنه به از دنیا رفتن برخی شاعران مطرح هم اشاره کرده و این قضیه را نیز از دیگر دشواری‌های ساخت این اثر می‌داند. او در گفت‌وگو با جام‌جم تاکید می‌کند: عده‌ای از شاعران آیینی معاصر ما از دنیا رفته‌اند و برای بررسی برخی از اشعار و آثار دیدیم خالقانشان دیگر در بین ما حضور ندارند. برای مثال در قالب شعر سپید سیدحسن حسینی را داریم که در قالب مجموعه تحسین شده‌اش «گنجشک و جبرئیل» به موضوع عاشورا مفصل پرداخته؛ لذا مشکل اینجا بود که در انتخاب اشعار به در قید حیات بودن شاعران هم اشاره کردیم. اگر روزی بخواهیم مجموعه جامع و مانعی از شاعران معاصر و در قید حیات شعر آیینی داشته‌باشیم، حتما باید به سراغ استادانی چون معیر، رستگار و شفق در مشهد یا جعفر رسول‌زاده آشفته در کاشان برویم. شعرای آیینی در سطح کشور فراوان هستند و مشکل ما در ساخت این برنامه، دسترسی نداشتن به آنها بود.

نگاهی ادبی به عاشورا برایم جالب بود

شکی نیست که محمد معتمدی از جمله چهره‌های شاخص، پراستعداد و تحسین شده سالیان اخیر موسیقی سنتی و کلاسیک ایران است. جوانی که صدای گرمش را احتمالا مخاطبان بارها شنیده یا حضورش را اخیرا در برنامه‌هایی چون دورهمی و خندوانه دیده‌اند. معتمدی خواننده‌ای پرکار و پرطرفدار است که در سال‌های اخیر چند موسیقی تیتراژ خوب از جمله موسیقی تیتراژ مجموعه «گشت ویژه» در شبکه یک و فیلم سینمایی «سیانور» به کارگردانی بهروز شعیبی را خوانده است. حالا این خواننده در ادامه مسیر انتخاب‌های محدود و گزیده‌اش در عالم خوانندگی موسیقی تیتراژ، به سراغ عتبات‌کلمات رفته و این اثر را برای خواندن برگزیده است. معتمدی در گفت‌وگو با جام‌جم از دلیل این انتخاب خود می‌گوید: سجاد نوروزی تهیه‌کننده این برنامه از دوستان قدیمی من است و در زمینه‌های فرهنگی و هنری، سابق بر این همکاری‌های مشترکی با هم داشته‌ایم. از طرفی من هر اثری که پیشنهاد می‌شود را از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کنم و می‌بینم که به لحاظ شأنیت چه جایگاهی دارد. معتمدی می‌افزاید: عتبات کلمات از چند جهت حائز جایگاه بود. اول این‌که متناسب با باورها و اعتقادات جامعه ساخته شده و به موضوعی پرداخته که بخش عمده جامعه با آن آشنا هستند و دل در گرویش دارند. بحث دوم، رویکرد ادبی ماجرا بود. این برنامه از منظر ادبیات به عاشورا پرداخته و این نگاهی بود که جلب توجه می‌کرد و نسبت به حضور در این برنامه و خوانندگی آن ترغیبم کرد.

زهرا غفاری

رسانه