بمبـاران سرطـان با پروتون

در آغاز گفت‌وگو سراغ روش‌های نوین درمان سرطان برویم. مزیت استفاده از این روش‌ها نسبت به روش‌های قبلی چیست؟

بدن یک انسان بالغ به طور متوسط از حدود یکصد تریلیون سلول تشکیل شده و تعداد قابل توجهی از این سلول‌ها به طور مستمر جایگزین می‌شوند. تصور کنید به هر دلیلی تقسیم سلولی و جایگزینی سلول‌های جدید به‌درستی صورت نگیرد، آنگاه ما با پدیده‌ای به نام سلول سرطانی مواجه خواهیم بود؛ سلول‌هایی غیرطبیعی که بدون هیچ کنترلی شروع به تقسیم می‌کنند و حتی می‌توانند به بافت‌های اطراف خود هم سرایت کنند. در بحث مواجهه با سرطان، کشور ما مانند اغلب کشورهای در حال توسعه، درمانگراست. در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته رویکرد پیشگیرانه است. مثال‌های فراوانی از مطالعات اخیر محققان وجود دارد که اثر دخانیات، رژیم غذایی، بی‌تحرکی و اضافه‌وزن را در بروز سرطان به اثبات رسانده‌اند. کنترل این عوامل همه در اختیار خود شخص است؛ بنابراین درصد بالایی از زمینه‌های بروز سرطان قابل پیشگیری است.

روش‌های مرسوم درمان سرطان از گذشته شامل جراحی، شیمی‌درمانی و پرتودرمانی بوده‌اند که انتخاب نوع درمان به تشخیص پزشک معالج، نوع سرطان، روند بیماری و شرایط بیمار بستگی دارد. هریک از این روش‌ها به فراخور پیشرفت فناوری و علوم پزشکی تغییرات شایان توجهی داشته‌ است. در بحث پیشرفت‌های مرتبط با جراحی تومورها، دانش‌رباتیک و میکروجراحی بیش از پیش مورد استفاده جراحان در درمان سرطان قرار می‌گیرد.

یکی دیگر از پیشرفت‌های قابل توجه درحیطه پرتودرمانی، ارائه روش پروتون‌درمانی (PBT) است که نسبت به روش‌های معمول پرتودرمانی اشعه ایکس عوارض جانبی کمتری دارد. در این روش بر خلاف اشعه‌ایکس که از فوتون‌ها استفاده می‌شود، از پروتون که دارای جرم قابل‌توجهی است در درمان تومورها استفاده می‌‌شود که دارای مزایای مختلفی است. پروتون‌درمانی گرچه دقیق‌تر و دارای عوارض جانبی کمتری است، اما نیاز به تجهیزات پیچیده و گرانقیمتی دارد که طبعا هزینه‌های درمان را
افزایش می‌دهد.

آیا می‌توان گفت پرتودرمانی و روش‌های نوین مشابه اثرات جانبی کمتری از شیمی‌درمانی دارد یا این‌که به‌کارگیری اینها به‌موازات هم برای بیمار مورد نیاز است؟

شیمی‌درمانی متداول‌ترین روش درمانی تومورهای سرطانی است و به طور عموم در دسترس بیماران قرار دارد. در این روش شیمی‌داروها بیشتر به طور وریدی به بیمار تزریق می‌شود و هدفشان به طور عمده جلوگیری از رشد و تقسیم سلولی تومورهای سرطانی است. شیمی‌داروها انواع مختلف و مکانیزم اثر متفاوتی دارند. از آنجایی که داروهای شیمی‌درمانی در سیستم انتقال خون در گردش است، این قابلیت ایجاد می‌شود که سلول‌های سرطانی بیشتری، حتی آنهایی که در معاینات پزشکی شناسایی نشده‌اند، تحت‌تاثیر قرار بگیرند. این گستردگی میدان تاثیر همانقدر که ویژگی مثبتی است، اثرات مخربی نیز در پی دارد. داروهای شیمی‌درمانی، سلول‌های سالم و بخصوص آن دسته از سلول‌هایی که تقسیم سلولی سریع‌تری دارند مانند سلول‌های خون را هم بشدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهند. میزان این تأثیرات به دوز درمانی و شرایط بیمار بستگی مستقیم دارد و این‌طور نیست که تمام بیماران تجربه یکسانی داشته باشند. بعضی اثرات جانبی همچون ریزش مو و مشکلات گوارشی می‌تواند با درمان‌های دارویی به مرور برطرف شده یا در صورت بروز کم‌خونی با تزریق خون شرایط کنترل شود. اما بعضی اثرات جانبی - بخصوص عفونت‌ها و مشکلات کلیوی - به مراقبت‌های بیشتری نیاز خواهد داشت. رواج شیمی‌درمانی و عمومیت اثرات جانبی آنها زمینه‌ای فراهم کرده که بیشتر تحقیقات مرتبط با روش‌های مدرن درمان سرطان روی شیمی‌درمانی متمرکز شود.

علوم میان رشته‌ای چگونه در توسعه این روش‌های نوین نقش ایفا می‌کند و همکاری محققان رشته‌های مختلف به چه شکل است؟

آقای دکتر بلوکی از پژوهشگران کشور تعریفی از علوم بین رشته‌ای دارند به این مضمون که فلسفه استفاده از علوم میان رشته‌ای از ارتباط زیاد پدیده‌ها و میل به افزایش دقت مطالعات آغاز و این امر موجب گسترش و به‌کارگیری علوم میان‌رشته‌ای شد. مثال‌های فراوانی از علوم بین‌رشته‌ای وجود دارد، مانند بیوانفورماتیک که مجموعه‌ای از علوم ریاضی، آمار، رایانه و علوم زیستی را دربر می‌گیرد یا علوم شناختی و حتی فلسفه علم.

این ارتباط و نیاز باعث می‌شود برای مثال در بحث نانوذرات به دانش‌های گوناگون و مکمل نیاز داشته باشیم. اولین مرحله طراحی و تولید نانوذرات است که در آزمایشگاه‌های علوم شیمی و بیولوژیک صورت می‌گیرد. مرحله بعد تجویز و کاربرد کلینیکی است که حیطه تخصصی پزشکان معالج است. مرحله نهایی، اطمینان از انتقال دارو به بافت‌های مورد نظر است که دارای پیچیدگی‌های خاص دیگری است. در توضیح این پیچیدگی‌ها، فرض کنیم که نانوذرات به درستی تهیه و آماده استفاده هستند، اما چگونه مطمئن شویم این داروها به مقصد مورد نظر خواهند رسید. لازم به یادآوری است که بیشتر این داروها با تزریق وریدی به بدن وارد می‌شوند و باید در سیستم گردش خون حرکت کنند تا به مقصد موردنظر برسند. چالش رساندن دارو به مقصد مورد نظر برای همه بافت‌های بدن وجود دارد، اما برای مغز به شکل ویژه‌ای این مشکلات چند برابر است. تکامل بدن موجودات به شکلی رخ داده است که از مغز در برابر نفوذ عوامل خارجی محافظت کند. به همین خاطر بیشتر داروهای شیمی‌درمانی قابلیت پایینی در نفوذ از مویرگ‌ها به بافت مغز دارند. اینجاست که علوم مهندسی و فیزیک به کمک پزشکی می‌آیند. ما در حال تدوین روشی نوین هستیم که با استفاده از حباب‌هایی با سایز میکرون و امواج صوتی متمرکز، منافذ قابل ترمیم و لحظه‌ای در دیواره مویرگ‌های مغز ایجاد شود که داروها بتوانند قبل از بسته شدن این منافذ وارد مغز شوند. تحقیقات ما نشان داده است این روش کاملا برای مغز ایمن است. در مورد این روش بخصوص، بطور طبیعی طراحی پارامترهای مورد نیاز امواج صوتی و بررسی اثرات ارتعاشات میکروحباب‌ها در حیطه دانش مهندسی قرار می‌گیرد.

روش‌های درمانی نوین چقدر تاکنون در عمل نتیجه‌بخش بوده و چه دستاوردهایی داشته است؟

برای پاسخ به این پرسش ابتدا باید در مورد روند تأیید یک روش درمانی جدید بیشتر بدانیم. از آنجا که استفاده از یک روش درمانی جدید ممکن است خطرات غیرقابل‌پیش‌بینی برای بیماران داشته باشد، لذا مراحلی باید طی شود تا روش درمانی جدید به سطح کاربرد کلینیکی برسد. به طور معمول آزمایش یک روش جدید درمانی از ظروف آزمایشگاهی شروع می‌شود و اگر نتایج مثبتی در مقایسه با روش‌های موجود مشاهده شد وارد مرحله بعدی شده که آزمایش حیوانی است. گذار از آزمایش سلولی به آزمایش حیوانی و بعد انسانی، فقط و فقط منوط به مشاهده و گزارش نتایج مثبت قابل‌توجه نسبت به روش‌های موجود است. راستی‌آزمایی این گزارش‌ها نیز توسط سایر محققان و پس از انتشار نتایج و همچنین تأیید سازمان‌های مرتبط با سلامت عمومی و تحقیقات پزشکی صورت می‌گیرد. بنابراین روش‌های درمانی جدید به سطح استفاده در بیماران نمی‌رسد، مگر این‌که قبلا اثرگذاری بیشتری در مقایسه با روش‌های کنونی داشته و همچنین ایمنی آنها مورد بررسی دقیق قرار گرفته باشد. البته میزان این اثرات در بیماران مختلف و برای انواع متفاوت سرطان به طور طبیعی متغیر است. از سال 1995 تا 2017 میلادی حدود 50‌نانو‌ذره برای کاربردهای درمانی از سازمان غذا و داروی آمریکا مجوز دریافت کرده‌اند که هرکدام در پژوهش‌های مختلف کلینیکی تأثیرات قابل قبولی از جمله انتقال بیشتر داروها، انطباق‌پذیری بالاتر و اثرات جانبی کمتری را گزارش کرده‌اند. بنابراین این روش‌ها در درمان هرچه بهتر انواع سرطان‌ها نتیجه‌بخش بوده‌ و دستاورد آنها افزایش طول عمر بیماران مبتلا به سرطان و کاهش مشکلات آنها بوده است.

در حال حاضر در مورد کدام نوع سرطان‌ها امیدهایی برای دستیابی به روش‌های درمانی موثر بیشتر وجود دارد؟ به بیان دیگر کدام نوع سرطان‌ می‌تواند قابل معالجه باشد؟

پاسخ این سوال ‌آسان نیست، زیرا فاکتورهای زیادی در درمان سرطان دخیل است. علاوه بر این‌که سرطان‌های مختلف واکنش‌های متفاوتی به درمان نشان می‌دهند، میزان پیشرفت بیماری، جنسیت بیمار و شرایط فیزیکی و روانی او نیز در پیشرفت روند درمان اثر مستقیم دارد. آنچه مسلم است این‌که به‌کارگیری روش‌های نوین درمان سرطان به‌طور متوسط باعث افزایش طول عمر بیماران شده ‌است. برای مثال مرگ‌ومیر ناشی از سرطان سینه که جزو شایع‌ترین سرطان‌ها در خانم‌هاست از سال 1989 تاکنون چیزی حدود 39درصد کاهش داشته که طبعا روش‌های نوین درمانی نقش مهمی در این کاهش داشته‌است. به‌هرحال بهترین درمان پیشگیری است و به همین دلیل توصیه می‌شود که افراد با توجه به سن، جنسیت و شرایط محیطی خویش نسبت به آزمایش‌های تشخیصی در زمان مناسب اقدام کنند، زیرا در صورت بروز سرطان، در مراحل اولیه شانس درمان بسیار بالاست. برای مثال اگر سرطان سینه در مراحل اولیه تشخیص داده شود، بیش از 90 درصد امکان درمان وجود دارد، اما اگر در مراحل پیشرفته تشخیص داده شود میزان موفقیت در درمان به طور متوسط تا 20 درصد کاهش می‌یابد. تحقیقات جامعی روی درمان سرطان‌های خطرناک دیگر مانند ریه، لوزالمعده، مغز، روده و ... در حال انجام است و امیدهای فراوانی در دستیابی به روش‌های درمان و داروهای جدید وجود دارد.

سپیده شعرباف

دانش