شیرجه در اقیانوس کم عمق

سینمای ایران در سال‌های پس از انقلاب همواره در مقاطع مختلف به جریان مقاومت امت اسلامی مقابل زیاده‌خواهی‌ها و تجاوزات دشمنان واکنش‌هایی نشان داده و در قالب فیلم‌ها، قصه‌هایی را با محوریت مقاومت مردم فلسطین و لبنان به تصویر کشیده است. حتی مقاومت مردم بوسنی مقابل جنایات صربها هم از چشم سینمای ما دور نماند و ابراهیم حاتمی‌کیا به شکلی هنرمندانه و تاثیرگذار آن را در فیلم «خاکستر سبز» پیش روی مخاطبان قرار داد.

ذکر دو نکته در این میان ضروری است؛ اول باوجود این‌که نفس پرداختن به موضوع مقاومت منطقه و جهان در سینمای ایران، فی‌نفسه مثبت و ارزشمند است و کاملا با ماهیت دغدغه‌مند و دینی و انسانی کشور ما سنخیت و مطابقت دارد، اما در کمیت به رقم ناچیز و مختصری در این زمینه می‌رسیم. یعنی به‌رغم تلاش‌های صورت گرفته قابل اشاره، بویژه در عرصه سینمای داستانی و حرفه‌ای تعداد فیلم‌های سینمای ما به زحمت و با ارفاق به بیست اثر هم نمی‌رسد. این برای سینمایی که چهل سال از زمان انقلاب اسلامی فرصت و امکانات پرداختن در این خصوص را داشته، عدد مناسبی نیست و از سینمایی که هر سال کلی فیلم با موضوعات مختلف تولید می‌کند، توقع می‌رود هر سال دست‌کم تعدادی فیلم با این موضوع داشته باشد. آن هم در سال‌های اخیر که با شرایط حساسی در منطقه روبه‌رو هستیم و ضرورت پرداختن به موضوع مقاومت اسلامی بیش از پیش با زبان هنر و بویژه در قالب مدیوم قدرتمند و تاثیرگذار سینما احساس می‌شود.

نکته دوم و قابل تامل‌تر این است که اغلب این آثار هم آن‌طور که باید از جذابیت برخوردار نیستند و به دلیل پرداخت سطحی و قصه‌هایی شعاری و کلیشه‌ای و فیلمنامه‌هایی ضعیف، نمی‌توانند در ارتباط با مخاطب و تاثیرگذاری بر او موفق عمل کنند. اگرچه سازندگان این آثار با پرداختن به این موضوع، به نوعی تکلیف خود را در این خصوص انجام داده‌اند، اما به دلیل این‌که نتوانستند روایت جذاب و اثرگذاری داشته باشند، در کلیت نمره قبولی نمی‌گیرند. در حالی که وقتی فیلمسازی با وجود سختی‌های تولید و دشواری‌های تهیه بودجه و امکانات، بخت ساخت فیلمی با موضوع مقاومت اسلامی را می‌یابد، بهتر است قرائت محکم، جذاب و ماندگاری در این زمینه داشته باشد و اثری بسازد که بتواند با طیف‌های مختلف تماشاگران ارتباط موثری برقرار کند

توجه به ادبیات

محمدرضا آهنج که فیلم «زخم زیتون» را با موضوع مقاومت اسلامی و قصه‌ای ضداسرائیلی در کارنامه دارد، درباره آسیب‌شناسی این موضوع در سینمای ایران به جام‌جم گفت: همیشه خودم هم به این موضوع فکر می‌کنم و این مورد را آسیب‌شناسی کرده‌ام. نکته‌ای که در این میان وجود دارد، این است که سینمای ما همواره شعارزده و براساس پروپاگاندا در این زمینه عمل می‌کند. اغلب صِرف سال و آن لحظه فیلمنامه‌ای را برای ساخت تصویب کردیم. مثل شیرجه به اقیانوسی به عمق پنج سانتی‌متر است، ظاهر آن زیباست، اما هیچ عمقی ندارد و خودمان هم از شنا در آن لذت نبردیم.

کارگردان آثاری چون من یک ایرانی‌ام و سایه آفتاب افزود: هرچقدر از شعار و شعارزدگی و سیاست‌های روز فاصله بگیریم، فیلم‌های ما عمیق‌تر می‌شود. در این زمینه و برای موفقیت و ماندگاری اثر باید به ادبیات بها دهیم و نزدیک‌تر شویم. «مقاومت» بحثی جهانشمول است و اگر بخواهیم اثری موفق درباره آن بسازیم باید به ادبیات سرزمینی که قصه‌اش درباره آن است، رجوع کرد.

مثال بارز در این خصوص، کتاب «بازگشت به حیفا» نوشته غسان کنفانی نویسنده فلسطینی است که توسط زنده‌یاد سیف‌ا... داد به فیلم موفقی تبدیل شد. بجز این از کارگردانی خوب و سرمایه‌گذاری مناسب با حمایت خوب ارشادی و دولتی آن زمان، می‌توان به عنوان دلایل موفقیت این فیلم نام برد. اما مهم‌ترین دلیل موفقیت «بازمانده»، توجه به اثری است که ریشه در نمایش، ادبیات و آثار فولکلور و بومی فلسطین دارد. آهنج در پایان گفت: به نظرم اگر صرفا نگاه به تیتر روزنامه‌ها کنیم و برویم فیلمی درباره «مقاومت» بسازیم، قطع به یقین نتیجه مناسبی نخواهیم گرفت، کما این‌که با این روش جواب نگرفتیم. اما هروقت غور کردیم و شیرجه عمیق در آثار نمایشی آنها زدیم، به نظرم به اثر موفقیت‌آمیزی منجر شده است.

قصه باید در اولویت باشد

سیدمسعود اطیابی که دو فیلم «ریسمانی نزدیک‌تر از رگ» و «خاک و مرجان» را به ترتیب درباره مقاومت در افغانستان و مقاومت لبنان ساخته است، درباره این موضوع به جام‌جم گفت: دلیل موفقیت یا عدم موفقیت این آثار در مواجهه با مخاطب عام را می‌توان در دو قالب سنجید؛ یکی در گیشه که مردم پول بدهند، بلیت بخرند و برای تماشای آن به سینما بروند و دیگر این‌که این آثار در جشنواره‌ها یا در تلویزیون، برای مخاطبان به نمایش گذاشته شوند.

معمولا مخاطب این فیلم‌ها کمتر است، چون جنبه خانوادگی ندارد و خانواده‌ها بیشتر دوست دارند فیلم‌های مفرح و سرگرم‌کننده را در سینما ببینند. درواقع نباید توقع انبوه مخاطبان را برای فیلم‌هایی با موضوع مقاومت و بیداری اسلامی در سینما داشت و آن را به لحاظ تماشاگر با یک فیلم کمدی و خانوادگی مقایسه کرد. اساسا این توقع چندان بجا نیست.

این تهیه کننده و کارگردان سینما، قصه را در اولویت دانست و گفت: مضمون مهم است، اما اگر فیلم‌ها دارای قصه جذابی برای مردم نباشد، این آثار همان مخاطبان اندک موردانتظار را هم جذب نخواهد کرد.

اولین اصل سینمای داستانی، دارابودن قصه است و شما باید از طریق یک قصه جذاب، یک مضمون خاص همچون مقاومت اسلامی را به مخاطب منتقل کنید.

اگر فیلمساز نسبت به موضوع حساس و دغدغه‌مند باشد، به شیوه‌های بیانی جذابی هم درباره آن فکر و عمل خواهد کرد.

علی رستگار

سینما