هر چه پول قرض گرفتیم، خرج فرنگ و خانم قشنگ شد !

فرمان مشروطیت در اصل فرمان تشکیل مجلس شورای ملی ست که مظفرالدین شاه قاجار در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی امضا کرد. مظفرالدین شاه با امضای این فرمان، درخواست متحصنین در جنبش مشروطه ایران را پذیرفت و با مشارکت مردم در امر حکومت موافقت کرد و بدین ترتیب در سرزمین ایران برای نخستین بار حکومت مشروطه تأسیس شد. خطاب فرمان به صدراعظم یعنی میرزا نصرالله‌خان مشیرالدوله است که خود در تهیه و راضی کردن شاه به امضای آن کوشش کرده ‌بود، اصل فرمان به خط و انشای احمد قوام است.

خسرو معتضد، پژوهشگر تاریخ ایران در گفت‌وگو با جام‌جم آنلاین درباره صدور فرمان مشروطیت با بیان اینکه مطالب موجود در این باره مستند به اسناد رسمی بریتانیا، اسناد روسیه تزاری کتابی به‌نام نارنجی، نوشته‌های سیاحان، روزنامه‌نگاران و دیپلمات‌های برجسته آن زمان در تهران است، آمریکایی‌ها نیز مطالبی درباره مشروطه ایران در روزنامه‌های خود می‌نوشتند ، گفت: مطالب داخلی معمولا زیاد قابل اعتماد نیست مگر اینکه بصورت اسناد و مدارک باشد. یعنی آن‌هایی که اجدادشان رجال استبداد بودند و در حال حاضر این غلط در ذهن مردم است.

ایرانیان در مشروطیت نقش داشتند/ خطر تجزیه شدن ایران را تهدید می‌کند

این مورخ افزود: برخی معتقدند که انگلیسی‌ها آمدند و مشروطه را آوردند و ایرانی در این زمینه نقشی نداشته است؛ انگلیسی‌ها خواستند به رقابت با روس‌ها این کار را انجام دهند. مقداری از این قابل قبول است اما این‌که فکر کنیم مردم ایران مردمی بی‌سواد و نادانی بودند که یک روز صبح بلند شدند و به سفارت انگلیس رفته و مشروطه خواستند را باید شما فراموش کرد. چراکه گفته می‌شود انگلیسی‌ها بدنبال مشروطه در ایران بودند. اما اینگونه نبود.

وی تصریح کرد: ملت ایران غریزه ، شعور و فهم خاصی دارد که در زمان‌های مختلف تاریخ این را نشان داده است. متاسفانه از ایران غافل شدیم، مملکتی که این‌قدر به همه مواهب داده است. در حال حاضر بدون زحمتی، پول نفت کشور ایران را اداره می‌کند. خطری که ایران را تهدید می‌کند، خطر تجزیه ایران است. گفته می‌شود ایران را فراموش کنید، در حالی که افرادی برای ایران کشته شدند و ضمن این‌که برای دین می‌جنگیدند، برای ایران و وطن نیز جنگیدند.

ریشه مشروطه به جنگ‌های ایران و روسیه برمی‌گردد/ عباس‌میرزا یکی از شریف‌ترین و هوشمند‌ترین ایرانی‌ها

معتضد بیان داشت: ریشه مشروطه به جنگ‌های ایران و روسیه برمی‌گردد، زمانیکه روسیه با ایران در زمان عباس‌میرزا می‌جنگید، متوجه ضعف ایران شد چراکه از لحاظ نظامی ضعیف بودیم و توپخانه حسابی، افسر سوارنظام و مانور نداشتیم، جنگجویان تنها قبیله‌ها، ایلات و عشایر بودند در مقابل توپخانه ارتش روسیه توان جنگیدن نداشتیم. زمانیکه سربازها زخمی می‌شدند، به جای بهداری بردن رهایشان می‌کردیم.

این نویسنده با بیان اینکه عباس‌میرزا یکی از شریف‌ترین و هوشمند‌ترین ایرانی‌ها است، اظهار کرد: از عوامل مشروطیت در ایران عباس میرزا است. وی پدرش را وادار کرد که به ناپلئون نامه نوشته و با او مذاکره کند. این نامه‌نگاری 6 ماه طول می‌کشید. بنابراین دولت ایران در صدد برآمد تا از خواسته ناپلئون برای لشگرکشی به هندوستان استفاده کند. ناپلئون هیئتی 67 نفره که از بهترین افسران فرانسوی بودند را به ایران فرستاد. کنسول فرانسه در ایران در زمان صفویه نوه خود به‌نام ژنرال کلوت ماتیو گاردان را برای ریاست این هیات همراه کرد . گاردان 67 نفر از استادان جغرافی‌، تاریخ‌، علوم اجتماعی، جمعیت‌شناس، طبیب، هواشناس، باستان‌شناس را با خود آورد که این افراد خیلی بر گردن ایران حق دارند.

دوره‌ای تازه با حرکت سوی مدرنیته شدن آغاز شد/ علل مشروطیت در ایران

وی اذعان کرد: بنابراین دوره‌ای تازه در ایران شروع شد و همه چیز به سمت مدرنیته شدن رفت، تحول نیز از ارتش شروع شد چراکه درجات، لباس نظامی و رژه همراه با نواختن مارش و غیره شکل گرفت. افراد در آن زمان از جمله عباس میرزا، میرزا عیسی قائم مقام، میرزا ابوالقاسم قائم مقام، میرزا تقی‌خان امیرکبیر، میرزا حسین‌خان مشیرالدوله سعی کردند ایران را به سوی قانون‌مندی ببرند تا کشور یک پادشاه، یک دولت و یک ارتش داشته باشد تا از حکومت هر خان جلوگیری شود. در طی 100 سال به سمت مشروطه نزدیک شدیم.

این نویسنده تاکید کرد: از مهمترین علل مشروطه شدن ایران، سفرهای ناصرالدین شاه به اروپا بود. پیش از آن نیز میرزا تقی خان پس از قتل گریبایدوف در ایران، از جانب دستگاه دولتی ایران ماموریت یافت تا برای عذرخواهی به عنوان منشی همراه خسرو میرزا به نزد تزار روسیه برود ، با دیدن اروپا زندگی جدید را احساس می کنند. فتحعلی‌شاه، محمدشاه و سپس ناصرالدین‌شاه ناچار شدند که دانشجو بفرستند و دانشجویان نیز از دیگر عوامل مشروطه بودند. وقتی مدتی در محیط لندن وقت بگذارنید، به کتابخانه، تئاتر و مجامع عمومی رفته و فکرتان عوض می‌شود. همانند این‌که خیلی‌ها در 40 سال اخیر در روستا بودند و با آمدن به شهرهای بزرگ وسعت دیدشان نیز تغییر کرد و فکرهایشان متحول شد.

فرنگ رفتن گناه نبود، چراکه مجبور بودیم اسلحه داشته باشیم

معتضد گفت: در آن زمان نیز مردم با سفر به کشورهای دیگر، مسائل متعدد را متوجه شدند و فرنگ رفتن گناه نبود. چراکه مجبور بودیم اسلحه داشته باشیم. در آن زمان توپخانه نداشتیم، در زمان عباس‌میرزا و همچنین در زمان ناصرالدین شاه از خارج آمدند و توپخانه ساختند و اگر توپخانه نبود سربازهای ما همه کشته می‌شدند و کشور نیز بدست خارجی‌ها می‌افتاد. عثمانی‌ها می‌آمدند و اصفهان پایتخت صفویه را می‌گرفتند یا تهران را می‌گرفتند.

این نویسنده و مورخ با بیان اینکه در آن زمان نیاز به توپخانه، پزشک و جراح داشتیم، ادامه داد: این مسائل مقدمه‌ای بود تا کم‌کم در این مملکت بعد از عباس‌میرزا عده‌ای پیدا شدند و حرکت بسوی تامین نیازها را ادامه دادند. در زمان محمدشاه تعدادی دانشجو به فرنگ رفتند اما در دوره ناصرالدین شاه افراد زیادی برای یادگیری هرچه بیشتر به خارج از کشور سفر کردند. ناصرالدین‌شاه در سال 1290 به لندن رفت و از پارلمان، کشتیرانی دیدن کرد و بسیار لذت برد. در آن زمان حتی یک کشتی در دریای خزر نداشتیم همچنین اجازه آن را نیز نداشتیم چراکه قرارداد ترکمانچای دست‌وپای ما را بسته بود.

آغاز مشروطیت توسط مردم و روحانیون

این مورخ در ادامه به آغاز مشروطیت توسط مردم و روحانیون اشاره کرد و افزود: تمام روشنفکران، تجار و دانشجویان برای آن پیش‌قدم شدند. در آن زمان در ایران روزنامه‌هایی به چاپ می‌رسید که ارزشی نداشت، در هندوستان روزنامه‌ای به‌نام حبل‌المتین ( به معنای ریسمان محکم) بود، روزنامه حبل المتین در دوره احمدشاه و در دوره مشروطیت به خصوص در دوران مشروطیت٬ تا ٥ سال پس از امضای مشروطیت٬ بزرگترین روزنامه ای است که می توانیم تمام اخبار ایران و بلاد اسلامی را در این روزنامه ببینیم. هیچ مقاله و هـیچ نـوشته ای از بـزرگان دیـن و از بـزرگان فرهنگ نیست که برای این روزنامه فرستاده شده باشد و در این روزنامه به چاپ نرسیده باشد. کتاب خوانی و روزنامه‌هایی که در مصر، استانبول، قفقاز و هندوستان منتشر می شدند به مراتب از روزنامه‌های امروزی بهتر بودند.

روزنامه‌نگاری در ایران از آغاز تا صدور فرمان مشروطیت

معتضد با بیان اینکه در آن زمان روزنامه‌ها تاثیر بسیار خوبی داشتد، بیان کرد: در دوره مظفرالدین شاه شخصی به‌نام حسن رشدیه که در تبریز ساکن بود، سفرهایی به قفقاز کرده بود. مردم قفقاز مردم روشنفکری بودند چراکه مردم اروپایی به آن‌جا سفر می‌کردند، کتاب‌ می‌خواندند، انقلابی بودند، سوسیال دموکرات بودند واحزاب در آن‌جا خیلی قوی بودبه همین علت رشدیه در تبریز مدرسه‌ای ساخت اما آن را قبول نداشتند به عنوان مثال اگر برای مدرسه نیمکت می‌گذاشتید، گفته می شد که این بدعت است و به طور کلی عده ای کهنه‌فکران موافق اصول جدید نبودند. برای این‌که علوم جدید شامل فیزیک، شیمی، ریاضیات و مهندسی بود و می گفتند این‌ها به درد ما نمی‌خورد. در حبل‌المتین نوشته، کارکردن، زحمت کشیدن، حفر قنوات و کارهای صنعتی متعلق به اروپایی‌ها است. اروپایی‌ها نوکر ما هستند، ما باید بنشینیم و استراحت کنیم و آن‌ها کارها را انجام دهند.

این مورخ در ادامه گفت: روزنامه در آن زمان آزاد نبود و مردم اتفاقات روز را از طریق روزنامه‌های خارج از کشور که توسط ایرانی‌ها نوشته می‌شد پیگیری می‌کردند. روزنامه نگاری بسیار اثرگذار بود و مظفرالدین‌شاه پس از سفر به فرنگ، دستور می‌دهد روزنامه خصوصی در ایران چاپ شود. در آن زمان تنها یک مدرسه به نام دارالفنون و یک یا دو مدرسه دولتی دیگر داشتیم اما یک‌باره مدرسه آ‌زاد می‌شود.

اهداف انقلاب مشروطه

این مورخ در ادامه به اهداف کلی مشروطه اشاره کرد و افزود: هدف کلی از این انقلاب مشروطه، راحت‌شدن از شر ظلم، فشار، فساد، بی‌پولی، فقر، بدبختی بود چراکه در آن زمان عده‌ای می گفتند شبانه‌روز دعا کنید، عده‌ای دیگر می‌گفتند کاری انجام ندهید زیراکه هر چه خداوند تقدیر کرده همان شود اما پیشرفت نشان داد که اینگونه نیست؛ اقوام اروپایی و آسیایی‌ها بدتر و عقب‌مانده‌تر از ما بودند، در چین زن‌ها باید از بچگی پاهایشان را در چوب می‌گذاشتند چراکه برای زن بد می‌دانستند که پایش را روی زمین بگذارد. در آتن زمان خرافات بسیار زیاد بود به‌عنوان مثال طاعون را خشم خدا می‌دانستند.

وی گفت: در ژاپن کسی مهاجرت نمی‌کند و پس از سفر همه به کشور خودشان برمی‌گردند. اما در ایران هر روز تعداد مهاجرت بیش‌تر می‌شود. صنعت ایران در دوران گذشته به تمام دنیا صادر می‌شد. گوسفند ایرانی از طریق عثمانی به رومانی و مجارستان می‌رفت. مشروطه در ایران به کمک عباس‌میرزا بود چراکه او می‌گفت زبان یاد بگیرید، مطالعه کنید، پزشک و مهندس شوید، استحکامات درست کنید. سپس فرانسوی‌ها آمدند و مانند همیشه نامردی کردند و وسط کار ما را تنها گذاشتند، برای این‌که ناپلئون با روسیه صلح کرد.

پس از روسیه، انگلیس به کمک ایران آمد

معتضد ادامه داد: دولت ایران به انگلیسی‌ها متوسل شد. در آن زمان ایران بسیار ارزشمند بود چراکه ایران همسایه هندوستان بود و هندوستان نیز برای کمپانی هند شرقی انگلیس بود، افغانستان نیز برای ایران و هرات یکی از پایتخت‌های خراسان بود. انگلیس به کمک ایران آمد برای این‌که ایران جلوی روسیه نرود و هندوستان را بگیرد. نگرانی انگلیس پس از روسیه فرانسه بود که این‌ها همه می‌خواستند هندوستان را بگیرند. در آن زمان هندوستان مرکز مواد خام بود.

این نویسنده و مورخ با یبان اینکه عباس‌میرزا سعی کرد تا ارتش منظمی تشکیل دهد، گفت: ارتشی که گوش به فرمان باشد بجای آنکه شورش کنند و بروند. در زمان ناصرالدین‌شاه روزنامه‌ای منتشر شد که در آن نوشته بود از این پس مملکت مطابق قانون اجرا می‌شود، روزنامه را تعطیل کردند. دولت ایران امتیاز تنباکو را به کمپانی رژیم داد اما علما زیر بار نمی رفتند. همانند برخی از علمای روشنفکر مثل میرزاحسن شیرازی که مجتهد اعظم سامرا بود.

هر چه پول قرض گرفتیم، خرج فرنگ و خانم قشنگ شد !

وی گفت: در سال 1282 اتفاقاتی که برای مردم می‌افتاد را در کتاب‌های چاپی و روزنامه‌ها می‌نوشتند. یک روزنامه نوشته بود که هر چی پول ما قرض گرفتیم، خرج فرنگ و خانم قشنگ شد چراکه 40 تا 50 زن زیبای فرنگی را به مظفرالدین‌شاه هدیه می‌دادند. در آن زمان بدلیل اینکه پول نداشتیم، از انگلیسی‌ها و روس‌ها قرض می‌گرفتیم. علل بدبختی ایران این بود که وزیر جنگ و وزیر دارایی و حکومت و مجلس نداشتیم. این‌ مشکلات در مردم اثر می‌گذاشت اما مدارس باعث شد که باسوادها زیاد شوند.

نگاهی کلی به امضا و صدور فرمان مشروطیت در کاخ صاحبقرانیه

در تاریخ 13 مرداد سال 1285 هجری خورشیدی فرمان مشروطیت در کاخ صاحبقرانیه توسط مظفرالدین شاه صادر و امضا شد. اما به دلیل اعتقاد به نحس بودن عدد13 تاریخ آن را به 14 مرداد سال 1285 هجری خورشیدی (14 جمادی الثانی سال 1324 ه.ق) تغییر دادند.

فرمان مشروطیت در اصل فرمان تشکیل مجلس شورای ملی است که مظفرالدین شاه قاجار در 14 مرداد 1285 در پاسخ به متحصنین در جنبش مشروطه ایران امضا کرد و از طریق آن با مشارکت مردم در امر حکومت موافقت کرد و اینچنین حکومت مشروطه برای اولین بار در ایران تأسیس شد. این فرمان خطاب به صدراعظم یعنی میرزا نصرالله خان مشیرالدوله است که خود در تهیه و راضی کردن شاه به امضای آن کوشش کرده بود.

در حال حاضر یک نسخه کپی از سند امضا شده فرمان مشروطیت در اتاق اسناد کاخ صاحبقرانیه در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. در گوشه این سند عبارت صحیح است توسط شخص مظفرالدین شاه نوشته شده است و محتوای سند به این شرح است:

جناب اشرف اعظم!

از آنجا که حضرت باری‌تعالی جل‌شأنه سر رشته ترقی و سعادت ممالک محروسه ایران را به کف کفایت ما سپرده و شخص همایون ما را حافظ حقوق قاطبه اهالی ایران و رعایای صدیق خودمان قرار داده لهذا در این موقع که رأی و اراده همایون ما بدان تعلق گرفت که برای رفاهیت و امنیت قاطبه اهالی ایران و تشیید و تأیید مبانی دولت، اصلاحات مقتضیه به مرور در دوائر دولتی و مملکتی به موقع اجرا گذارده شود چنانچه مصمم شدیم که مجلس شورای ملی از منتخبین شاهزادگان و علما و قاجار اعیان و اشراف و ملاکین و تجار و اصناف به انتخاب طبقات مرقومه در دارالخلافه تهران تشکیل و تنظیم شود که در مهام امور دولتی و مملکتی و مصالح عامه مشاوره و مداقه لازم را به عمل آورده و به هیأت وزرای دولتخواه ما در اصلاحاتی که برای سعادت و خوشبختی ایران خواهد شد اعانت و کمک لازم را بنماید و در کمال امنیت و اطمینان عقاید خود را در خیر دولت و ملت و مصالح عامه و احتیاجات قاطبه اهالی مملکت به توسط شخص اول دولت به عرض برساند که به صحه همایونی موشح و به موقع اجرا گذارده شود. بدیهی است که به موجب این دستخط مبارک، نظامنامه و ترتیبات این مجلس و اسباب و لوازم تشکیل آن را موافق تصویب و امضای منتخبین از این تاریخ مرتب و مهیا خواهد نمود که به صحه ملوکانه رسیده و بعون الله تعالی مجلس شورای مرقومه که نگهبان عدل ماست افتتاح و به اصلاحات لازمه امور مملکت و اجرای قوانین شرع مقدس شروع نماید و نیز مقرر می داریم که سواد و دستخط مبارک را اعلان و منتشر نمایید تا قاطبه اهالی از نیات حسنه ما که تماماً راجع به ترقی دولت و ملت ایران است کماینبغی مطلع و مرفه الحال مشغول دعاگویی دوام این دولت و این نعمت بی زوال باشند.

در قصر صاحبقرانیه به تاریخ چهاردهم شهر جمادی الثانی 1324

نسترن نعمتی/جام‌جم آنلاین