خنـده به سبک تلویزیون

چرایی این مساله به دلایل مختلف خارج از حوصله این متن است، اما از آنجا که تلویزیون به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارها سرگرمی‌ساز مورد استفاده قرار می‌گیرد لذا نمایش‌های کمدی و طنز همواره با اقبال بیشتری از سوی مخاطب همراه شده و گویی پاسخی به انتظار از این جعبه جادوست. از این‌رو می‌توان این جعبه جادو را «جعبه خنده» هم دانست که بسیاری از خاطرات و لحظات خوش مخاطب را می‌توان درون آن ردیابی کرد. واقعیت این است که مجموعه‌های طنز تلویزیونی مستقل از سینمای کمدی و با ساختار و شمایل مربوط به خودش شکل گرفته و انواع و اقسام گوناگون را تجربه کرده است. در این یادداشت تلاش خواهیم کرد به بازشناسی الگوهای طنزسازی در تلویزیون در 40 سال اخیر بپردازیم و از پس این نگاه اجمالی، ضمن این جریان‌شناسی مصداقی، صورت‌بندی‌ای از کمدی تلویزیونی هم ارائه دهیم تا به شناخت تفکیک شده‌ای
از سوژه برسیم.

در یک نگاه اجمالی می‌توان ردپای سه مدل عمده از کمدی‌های تلویزیونی را بعد از انقلاب ردیابی کرد.

کمدی آیتمی

این شکل از کمدی که در قالب جُنگ‌های طنز ارائه می‌شد در ابتدای دهه 70 با «ساعت خوش»، سر و شکل هویت‌مندتری به خود گرفت و به تدریج به عنوان یک الگوی کمدی‌سازی تلویزیونی مورد توجه و استقبال واقع شد. در کمدی‌های آیتمی که ساختاری اپیزودیک دارد بازیگران ثابتی در موقعیت‌های مختلف کمدی قرار می‌گیرند و در آیتم‌های کوتاه حول محور یک سوژه مشخص به اجرای نمایش می‌پردازند. در این مدل کمدی که در ساعت خوش و پرواز 57 یا نوروز 72 شاهدش بودیم نه با شخصیت‌های کمیک که با تیپ‌های کمدی سروکار داریم که با چاشنی اغراق و روایتی کاریکاتوری همراه هستند و مخاطب هم با پذیرش تیپیکال این جنس کمدی‌ها با آنها ارتباط برقرار می‌کند. گرچه وجوه سرگرم‌کننده و خنده برای خنده در این آیتم‌ها پررنگ است اما کمدی‌های آیتمی ظرفیت بالایی هم برای طرح انتقادی مسائل و مشکلات جامعه دارند و به ذات طنز و کارکردهای آن نزدیک هستند. در واقع کمدی‌های آیتمی بیشترین نزدیکی را به طنز در ادبیات و مطبوعات دارند و چه بسا می‌توان آنها را «طنزهای تلویزیونی» هم دانست. بسیاری از کمدین‌ها و بازیگران فیلم‌های کمدی که امروزه می‌شناسیم از همین کمدی‌های آیتمی رشد کرده و به شهرت و هویت مستقل سینمایی رسیده‌اند. ضمن این‌که برخی از شخصیت‌ها مثل مهران مدیری، سروش صحت و نویسندگانی مثل امیرمهدی ژوله و خشایار الوند در توسعه و رشد این شکل از کمدی نقش پررنگی داشتند که در این میان قطعا نقش مهران مدیری به عنوان خالق مهم‌ترین کمدی‌های آیتمی غیرقابل انکار است. البته بعدها در دهه 90 نیز بار دیگر شاهد بازگشت تلویزیون به کمدی‌های آیتمی بودیم که خنده‌بازار نمونه بارز آن بود. در این مجموعه که به همت شهاب عباسی روی آنتن رفته بود شبیه‌سازی و شوخی با برنامه‌های خود تلویزیون هم به آیتم‌های کمدی آن اضافه شده و به‌واسطه آن گریم کمدی‌های تلویزیونی هم به‌عنوان یک عنصر جدی مورد توجه قرار گرفت و رشد کرد. شوخی تلویزیون با خودش یعنی با برنامه‌ها و مجری‌هایش را می‌توان برگ جدیدی در کمدی‌های آیتمی دانست که در برنامه خنده‌بازار تجلی پیدا کرد.

کمدی داستانی

شکل دیگری از سریال‌های کمدی را می‌توان کمدی‌های داستانی یا کمدی درام دانست که البته برخی به آن کمدی موقعیت هم می‌گویند به این دلیل که خلق سویه کمیک ماجرا به دلیل موقعیتی است که شکل گرفته و به طنازی‌های فردی بازیگران متکی نیست. گرچه در چهل سال اخیر شاهد انواع مختلف این کمدی درام‌ها بودیم که از سلطان و شبان به عنوان یک قصه تاریخی تا سریال‌های رضا عطاران با قصه‌های روتین و اجتماعی‌اش را دربرمی‌گیرد. با این حال عمده این شکل از کمدی‌های تلویزیونی در دهه 80 تولید و پخش شده و سریال‌های ماه رمضانی رضا عطاران شاید مهم‌ترین آنها باشد. خانه به دوش و متهم گریخت دو نمونه موفق و پرطرفدار از این شکل کمدی است که مثل سریال‌های روتین تلویزیون قصه و داستان دارد اما با زبانی طنازانه یا در موقعیت‌های کمیک روایت می‌شود. در اینجا شخصیت پررنگ‌تر از تیپ شده و یک قصه یگانه با رخدادهای مختلف که از ساختاری واحد برخوردار است محور و مبنای قصه‌گویی قرار می‌گیرد. در این‌گونه از کمدی تلویزیونی سریال‌های مختلفی بویژه از دهه 80 تاکنون ساخته شده که شاید یکی از متاخرترین و البته موفق‌ترین آنها همین سریال پایتخت باشد که به سری پنجم خود رسیده است. این مدل از کمدی‌سازی بیشترین نزدیکی و سنخیت را با سینما داشته و در واقع سینمایی‌ترین شکل کمدی تلویزیونی محسوب می‌شوند. سعید آقاخانی هم در این شکل از کمدی‌سازی موفق بوده؛ چه در مقام بازیگر و چه در کسوت کارگردان. گرچه او کار خود را با کمدی‌های آیتمی آغاز کرده است.

کمدی استودیویی

جدیدترین شکل از کمدی‌های تلویزیونی بعد از انقلاب را می‌توان کمدی‌های استودیویی مثل «خندوانه» و «دورهمی» دانست که در فضای استودیویی با حضور زنده شرکت کنندگان تولید می‌شود. این شکل از کمدی‌های تلویزیونی که محصول دهه 90 هستند را می‌توان یک نوع کمدی تلفیقی هم دانست که هم از کمدی‌های وان من شویی و تک نفره استفاده می‌کند مثل حرف زدن‌های مهران مدیری با حضار در برنامه دورهمی یا گفت‌وگوهای طنازانه رامبد جوان و
جناب خان. هم این‌که از نمایش بهره می‌برد مثل آیتم‌های نمایش در برنامه دورهمی. در کمدی‌های استودیویی شکل تازه‌ای از کمدی مثل استندآپ کمدی یا مسابقاتی با محوریت طنز و کمدی هم اجرا می‌شود که مسبوق به سابقه نیست و شاید بتوان ردپای آن را در برخی جنگ‌های تلویزیونی پیدا کرد. در این مدل از کمدی تلویزیونی، شخصیت‌های واقعی بازیگران در مقام کمدین حضور دارد .گرچه می‌توان این برنامه‌ها را بیشتر به عنوان برنامه‌های«نشاط و سرگرمی» شناخت اما هدف مشترک آن با کمدی‌های کلاسیک تلویزیونی، خنداندن مخاطب است.

کمدی‌های 90 شبی

این شکل از کمدی که در موقعیتی بین کمدی‌های آیتمی و داستانی قرار می‌گیرند شاید تلویزیونی‌ترین الگوی کمدی‌سازی باشد. به این معنا که در بستر و فضای تلویزیونی ساخته شده و می‌شوند و نمی‌توان آن را در مدیوم دیگری مثل سینما تجربه کرد. این مجموعه‌های کمدی مثل زیر آسمان شهر یا ساختمان پزشکان با تلفیق تیپ‌سازی کمدی‌های آیتمی و قصه‌گو بودن کمدی‌های داستانی ساخته شده و یک کمدی بینامتنی محسوب می‌شوند. گرچه واجد داستان هستند اما در فضای فانتزی ساخته می‌شوند و با تیپ‌هایی مواجه هستیم که نه در یک آیتم چند دقیقه‌ای بلکه در یک زمان 45 دقیقه‌ای تا یک ساعته و در یک قالب اپیزودیک، قصه‌ای طنازانه را روایت می‌کنند. این شکل از کمدی‌سازی در دهه 80 حضور پررنگی پیدا کرد و تا امروز هم به‌عنوان یک مدل از کمدی‌های تلویزیونی مورد استفاده قرار می‌گیرد هرچند از تعداد آنها کم شده و بیشتر شاهد کمدی‌های داستانی هستیم.

سید رضا صائمی