در امتداد یک صدا

اگر به اولین دستگاه‌های گیرنده رادیو دقت کرده باشید بسیار حجیم و بزرگ‌تر از نمونه‌های امروزی است و حتی برخی از آنها به اندازه تلویزیون‌های قدیمی توشیبا، حجم و ابعاد داشتند. گیرنده‌هایی که شاید ازحیث فنی وتکنولوژیک به اندازه رادیوهای امروزی پیشرفته نبودند، اما دست‌کم از حیث زیبایی‌شناسی و فرم ظاهری، چشمنواز بودند به طوری که امروز به عنوان یک دکور برای زیبایی خانه از آنها استفاده می‌شود یا مثلا در عتیقه‌فروشی‌ها به عنوان یک وسیله تزئینی و نوستالژیک به فروش می‌رسد. اگر به پاساژ پروانه که یک جمعه بازار معروف در تهران است سری بزنید در آنجا دستفروش‌هایی را می‌بینید که انواع مختلف این گیرنده‌ها را در بساط خود دارند و اتفاقا خواهان زیادی هم دارد. جالب این‌که امروزه براساس همین مدل رادیو در ابعاد مختلف بار دیگر رادیوهایی تولید شده که البته چند کاره است مثلا چراغ قوه یا ساعت هم هست. همین اتفاق درباره تلفن‌های قدیمی هم تکرار شده که مصداقی از بازگشت به گذشته یا لذت نوستالژیک بازی به مثابه یک سرگرمی است.

کاربری پیشرفته

هرچه از تاریخ جلوتر می‌آییم دستگاه‌های گیرنده رادیو کوچک‌تر شدند و البته به همان اندازه نیز از حیث فنی و کاربری پیشرفته‌تر، به طوری که امروزه شاهد انواع رادیوهایی جیبی یا دستی هستیم. حتی این شکل از رادیوها هم منسوخ شده و با وجود دستگاه گیرنده رادیو در تلفن‌های همراه، کمتر کسی برای خرید دستگاه رادیو دست به جیب می‌کند. با این حال هنوز هم بازار رادیو‌های کوچک کساد نشده است. از حیث روان‌شناسی داشتن یک رادیو کوچک در کیف یا جیب موجب نوعی امنیت روانی می‌شود که از آن به امنیت‌آگاهی یا آگاهی امنیت بخش هم می‌توان یاد کرد. همین که فردی از طریق این گیرنده در جریان اتفاقات جامعه و جهان قرار می‌گیرد حسی از امنیت و با خبری به او دست داده و در ایجاد بهداشت روانی افراد نقش مثبتی ایفا می‌کند.

فارغ از این سیر تحول ظاهر و شمایلی رادیو، باید به پیامدهای این تغییرات از حیث کاربردی رادیو و مخاطب شناسی آن هم توجه کرد. این تغییر و تحولات تکنولوژیک به تغییرات استراتژیک در کاربرد و کاربست رادیو هم منجر شده است. به این معنا که با کوچک‌تر شدن دستگاه گیرنده رادیو مخاطبان آن هم در یک موقعیت تفردگونه قرار گرفتند و انگار رادیوهای جدیدی با وجود این‌که یک وسیله ارتباط جمعی محسوب می‌شود، اما به فردیت انسان امروزی دامن زده و آن را تقویت کرده است. اگرچه در گذشته هم استفاده انفرادی از رادیو وجود داشت اما شیوه استفاده از آن به اندازه امروز فردی نبود.

رسانه جمعی، رسانه فردی

رادیوهای جدید بویژه رادیوهای تلفن همراه که صرفا از طریق هندزفری قابل استفاده است موجب شده تا رادیو به یک رسانه فردی تبدیل شود. افراد برای گوش دادن به رادیو و استفاده از شبکه‌های آن مجبورند هندزفری را در گوش بگذارند و به شکل انفرادی به برنامه‌های آن گوش دهند. در حالی که در گذشته رادیو کارکرد یا مخاطب جمعی‌تری داشت. اگر کسی در خانه رادیو گوش می‌کرد اعضای دیگر خانواده نیز ناخواسته به شنونده آن بدل می‌شدند، اما با وجود رادیوهای همراه این رسانه بیشتر به یک رسانه تک‌نفره بدل شده است. اگرچه صرفا نمی‌توان این مساله را به ساختار و ساختمان فنی گیرنده رادیو نسبت داد و ترویج فرهنگ فردگرایانه و حتی میل افراطی به فردیت به عنوان یکی از ویژگی‌های نظام اجتماعی مدرن هم در نوع استفاده از رسانه‌ها تاثیر می‌گذارد، به طوری که تلویزیون هم می‌تواند مشمول این وضعیت باشد. امروزه خیلی از افراد در اتاق شخصی خود تلویزیون شخصی هم دارند که ممکن است با تلویزیون خانواده فرق داشته باشد و آنها استفاده شخصی خود را از آن می‌برند، در حالی که به نظر می‌رسد تلویزیون نسبت به رادیو رسانه جمعی و گروهی‌تر است. با این حال نمی‌توان منکر نقش تکنولوژی و سویه فناورانه رسانه در شیوه استفاده آن شد. از حیث جامعه‌شناسی رادیو هر چقدر که رادیو‌ها دیجیتالی‌تر و کوچک‌تر شدند و بویژه از زمانی که تلفن‌های همراه صاحب رادیو شدند مخاطب فردی یا فردیت مخاطب هم رشد کرد و این نشان از تاثیر متقابل رسانه و مخاطب دارد. به این مساله از منظر اقتصاد و اقتصاد رسانه هم می‌توان نگاه کرد.

دسترسی آسان

به میزانی که تلفن‌های همراه پیشرفته شد و رادیو هم به عنوان یکی از آپشن‌ها اضافه شد، میزان خرید و فروش رادیو هم کاهش یافت و افراد ترجیح می‌دهند که با همان گوشی که در دست دارند رادیو هم گوش کرده و در هزینه‌های خود صرفه‌جویی کنند. البته این مساله صرفا توجیه اقتصادی ندارد. همراه بودن رادیو و دسترسی آسان‌تر و مداوم به آن از طریق گوشی‌های تلفن همراه، استفاده از رسانه رادیو را راحت‌تر کرد و آنها را از خریدن گیرنده مستقل رادیو بی‌نیاز کرد. ضمن این‌که کیفیت دریافت صدا را هم باید به این موارد افزود. وقتی با هندزفری به رادیو گوش می‌دهید از امکان دریافت امواج صدا با کیفیت بالاتری هم برخوردار می‌شوید و همین قضیه بویژه در گوش دادن به موسیقی از طریق رادیو موجب می‌شود تا گرایش به استفاد از رادیوهای تلفن همراه بیشتر و بالطبع میل به خرید رادیو جداگانه کمتر شود. جالب این‌که امروزه بسیاری از شبکه‌های رادیویی و حتی برنامه‌های آن، در فضای مجازی هم فعال بوده و شبکه مجازی راه‌اندازی کرده‌اند که به یک مرجع و آرشیو برنامه‌های رادیویی بدل شده و تنها با داشتن گوشی همراه می‌توان از این خدمات جانبی رادیو استفاده کرد. بالطبع این امکانات تازه دست به دست هم می‌دهد تا استفاده از رادیوهای موبایلی بیش از انواع دیگر رادیوها شود.

بخشی از این تحولات فنی را می‌توان در امکان دریافت برنامه‌های رادیویی از طریق دستگاه و گیرنده تلویزیون ردیابی کرد. ظهور و گسترش رادیوهای تصویری موجب شده تا گیرنده تلویزیون در عین حال به دستگاه رادیو هم بدل شود که باز هم این مساله می‌تواند در سویه اجتماعی و اقتصادی رادیو یا تغییر شکل مخاطبان آن تاثیر بگذارد. واقعیت این است که در مطالعه هر رسانه‌ای از جمله رادیو باید تحولات و تغییرات فنی و تکنیکی آن را هم لحاظ کرد و به تاثیر و تاثیرات آنها و مخاطبان اهتمام داشت. این تاثیرات امکانات جدیدی را برای رسانه و مخاطبانش فراهم می‌کند تا موقعیت‌های تازه‌تری را در کنش‌های رسانه‌ای خود تجربه کنند.

سیدرضا صائمی