مسیرهای کوچ بیکاری از روستا

بنابراین اهمیت کاهش بیکاری در روستاها نسبت به شهرها دو چندان است. مسئولان هم در سال‌های گذشته تا حدودی این مساله را درک کرده و سعی داشته‌اند با اجرای طرح‌ها و برنامه‌هایی همچون گسترش مشاغل خانگی در روستاها، زمینه را برای اشتغال پایدار روستایی فراهم کنند. اخیرا هم برخی مسئولان به لزوم توسعه گردشگری و صنایع دستی روستایی اشاره و بیان کرده‌اند با گسترش این دو صنعت در روستاها، می‌توان حداقل 70 هزار شغل ایجاد کرد.

برخی کارشناسان هم توسعه صنایع تبدیلی حوزه کشاورزی را راه گسترش مشاغل روستایی می‌دانند و البته یادآور می‌شوند هنوز ظرفیت‌های فراموش شده زیادی در عرصه‌های کشاورزی و دامداری برای ایجاد اشتغال در روستاها وجود دارد. برخی دیگر هم راهکار اصلی رفع مشکل بیکاری در روستاها را سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های تولیدی و صنایع میانی می‌دانند و تاکید می‌کنند دولت باید بیش از پیش در این زمینه‌ها از کارآفرینان روستایی حمایت کند.

در هر صورت، کارشناسان راهکارهای بسیاری برای اشتغالزایی در روستاها مطرح می‌کنند و دولت و مجلس هم تا به حال طرح‌های گوناگونی را در این زمینه در دستور کار خود قرار داده‌اند، اما باید بررسی کرد در چه صورت برنامه‌های پیشنهادی می‌تواند به شکلی مطلوب در جهت تولید شغل در روستاها مؤثر واقع شده و برای موفقیت آنها چه اقداماتی باید انجام شود.

غفلت از بهره‌وری و صنایع تبدیلی در کشاورزی

روستاها از دیرباز مهد تولید محصولات کشاورزی و دامی بوده‌اند. برخی کارشناسان اعتقاد دارند هنوز ظرفیت‌های مغفول مانده زیادی در این حوزه‌ها برای اشتغالزایی وجود دارد. البته با توجه به تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های اخیر کشور، پیش از هر اقدامی در عرصه کشاورزی باید جلوگیری از اتلاف منابع آبی در این حوزه را در دستور کار قرار داد.

مناسب‌ترین راهکاری که برای تولید شغل در حوزه کشاورزی می‌توان در پیش گرفت، افزایش بهره‌وری است. بهره‌وری به این معنی است که اگر به طور مثال کسی از یک هکتار زمین، 20تن محصول برداشت می‌کند، بتواند با رعایت نکاتی علمی و کاربردی در فرآیند کشت، میزان تولید محصول خود را در هر هکتار به 30 تن برساند. این اتفاق، هم برای خود کشاورز منافع مالی زیادی در بر خواهد داشت و هم به صورت غیرمستقیم منجر به تولید مشاغل بیشتری در حوزه کشاورزی خواهد شد.

معاون فرهنگی ‌و اجتماعی بسیج سازندگی علت اصلی بهره‌وری پایین کشاورزی در ایران را مجهز نبودن بیشتر روستاییان به علم روز کشاورزی می‌داند. به گفته او، مسئولان جهاد کشاورزی باید با یاری گرفتن از دانشگاه‌های سراسر کشور، روش‌های نوین افزایش بهره‌وری را به کشاورزان آموزش دهند. ‌عالی تاکید می‌کند بهره گرفتن از این روش‌ها چندان هزینه‌بر نیست و بدون شک در برابر سود فراوانی که در بلندمدت از این طریق نصیب روستاییان خواهد شد، سرمایه‌گذاری در این زمینه برای آنها کاملا مقرون به صرفه خواهد بود.

گام دیگری که می‌توان در جهت ایجاد اشتغال پایدار در روستاها برداشت، توسعه صنایع تبدیلی در حوزه کشاورزی و دامپروری است؛ یعنی شرایطی ایجاد کرد که تا حد ممکن به‌جای عرضه محصولات خام کشاورزی و دامی، محصولات فرآوری‌شده این حوزه‌ها وارد بازار شود. معاون فرهنگی‌ و اجتماعی بسیج سازندگی در این زمینه به یکی از فعالیت‌های سازمان بسیج سازندگی درخصوص صنایع تبدیلی اشاره می‌کند و می‌گوید: وقتی مشاهده کردیم در یکی از شهرهای ایران 50 هزار تن هلو تولید می‌شود، ولی ده هزار تن آن ‌‌خراب می‌شود، تصمیم گرفتیم با استفاده از ضایعات این میوه برای مردم شغل ایجاد کنیم. به این صورت که آن ضایعات را به صورت نیمه‌صنعتی و در عین حال بهداشتی، با به کار گرفتن مردان بیکار و برخی زنان آن منطقه، به لواشک‌های باکیفیت و برنددار تبدیل کنیم.

معاون اجتماعی سازمان بسیج سازندگی توضیح می‌دهد کشورهای پیشرفته سال‌هاست صنایع تبدیلی در عرصه کشاورزی را گسترش داده و با کمک گرفتن از نیروی کار در روستاهایشان، جلوی خام‌فروشی در حوزه کشاورزی را گرفته‌و اشتغال پایدار نیز در روستاها ایجاد کرده‌اند.

پای گردشگری به روستا باز نمی‌شود

با توجه به جاذبه‌های طبیعی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی فراوانی که در زمینه گردشگری در روستاهای کشور وجود دارد و با مقایسه سهم ایران از این بازار با کشورهای مختلف به نظر می‌رسد هنوز راه درازی برای توسعه این صنعت در ایران در پیش است. کارشناسان حوزه گردشگری با بیان ظرفیت‌های متعدد، روستاها را یکی از مهم‌ترین عرصه‌ها در توسعه گردشگری می‌دانند و بیان می‌کنند با سرمایه‌گذاری در جهت توسعه گردشگری روستایی، هم می‌توان به اقتصاد کشور در سطح کلان رونق بخشید و هم برای روستاییان شغل ایجاد کرد.

آرش نورآقایی، کارشناس گردشگری در گفت‌وگو با جام‌جم تاکید می‌کند راهکار اصلی برای توسعه گردشگری و در نتیجه تولید شغل به کمک آن، تدوین برنامه‌ای جامع در این عرصه است و تا زمانی که چنین برنامه‌ای وجود نداشته باشد، نمی‌توان صرفا با ذکر اعداد و سر دادن شعار شغل ایجاد کرد. او اعتقاد دارد هنوز برنامه دقیقی در این زمینه وجود ندارد، بنابراین مشخص نیست چقدر می‌توان در حوزه گردشگری برای روستاییان شغل ایجاد کرد.

به گفته این کارشناس گردشگری، پیش از هر گونه اقدامی برای رونق صنعت گردشگری، لازم است نیازهای گردشگران شناخته و بسترهای لازم برای تامین این نیازها در تمام استان‌ها فراهم شود. همچنین او تاکید می‌کند باید به انگیزه‌های متفاوت گردشگران از سفر به ایران توجه کرد و برای هرکدام از آنها برنامه‌ای جداگانه داشت.

نورآقایی در این باره توضیح می‌دهد: گردشگران ممکن است به دلایل گوناگون تاریخی، مذهبی، هنری، جغرافیایی یا اجتماعی به ایران سفر کنند. حتی ممکن است هدف اصلی یک گردشگر از آمدن به ایران، خوردن غذاها یا خریدن صنایع دستی ما باشد. بنابراین پتانسیل بسیار بالایی برای توسعه گردشگری وجود دارد و ما می‌توانیم بسترهای مختلفی برای جذب گردشگران با ذائقه‌های گوناگون ایجاد کنیم.

نورآقایی با برشمردن زمینه‌های مختلف توسعه گردشگری در سراسر کشور و ‌بویژه در مناطق روستایی تاکید می‌کند باید ظرفیت‌های توسعه گردشگری در هر منطقه را شناسایی کرد و براساس آن، برنامه‌ریزی مخصوصی برای مناطق مختلف داشت. او در این باره بیان می‌کند: یک منطقه می‌تواند در حوزه محصولات غذایی توانایی جذب گردشگر داشته باشد و منطقه دیگر ممکن است بازدید از خود روستاها را هدف گردشگری قرار دهد. پس باید با توجه به ظرفیت‌های گردشگری هر منطقه برنامه متفاوتی داشت. توسعه گردشگری روستایی نیز از رونق صنعت گردشگری در سطح کلان جدا نیست. بنابراین مسئولان باید ابتدا نیازها و ذائقه‌های گردشگران را شناسایی کنند و سپس با توجه به قابلیت‌های موجود در روستاهای کشور، برنامه‌ای جامع و تفکیکی برای توسعه گردشگری روستایی طرح‌ریزی کنند. وقتی ظرفیت‌های جذب گردشگر در روستاهای مختلف به صورت جداگانه بررسی و طبقه‌بندی شود، می‌توان دریافت برای بهره‌برداری حداکثری از این ظرفیت‌ها، نیاز به چه میزان سرمایه‌گذاری در هر عرصه وجود دارد تا بتوان با بازدهی بالا برای روستاییان در حوزه گردشگری فرصت‌های شغلی
ایجاد کرد.

دست‌های بسته صنایع دستی در اشتغال روستا

اگر شخصی در دهه‌های پیشین به شهرها و روستاهای سراسر ایران سفر می‌کرد، در جای جای آن می‌توانست مردان و زنانی را ببیند که از مواد اولیه طبیعی گوناگون محصولاتی زیبا، متنوع و کاربردی تولید می‌کنند. هنوز هم در بسیاری از مناطق کشور بخصوص مناطق روستایی، محصولات صنایع دستی فراوانی یافت می‌شود، اما با مقایسه شرایط فعلی با دوران درخشان گذشته و مشاهده کنار کشیدن بسیاری از صنعتگران سابق از این عرصه در سال‌های اخیر، می‌توان گفت وضعیت حال حاضر صنایع دستی مساعد نیست. با وجود این می‌توان با برداشتن گام‌هایی مؤثر در جهت توسعه این صنایع، هم رونق پیشین را به آن برگرداند و هم برای اقشار گوناگون، بخصوص روستاییان شغل ایجاد کرد.

این کار در درجه اول وظیفه مسئولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. مشاور امور بازرگانی معاون صنایع این سازمان به جام‌جم می‌گو‌ید:‌ برای توسعه صنایع دستی در مناطق روستایی، تفاهم‌نامه‌ای با بخش خصوصی در زمینه خرید تضمینی محصولات حصیر استان‌های کم برخوردار امضا شده است.

هادی بنایی تاکید می‌کند این اقدام، فاز اول طرح کلانی است که برای گسترش صنایع دستی روستایی در نظرگرفته شده و در فازهای بعدی، قرار است به محصولات دیگری که بازار آنها از رونق کمتری برخوردار است، توجه شود.

به گفته بنایی، اشتغالزایی به کمک توسعه صنایع دستی منوط به این مساله است که انگیزه فعالیت مجدد در صنعتگرانی که به دلیل کم‌رونقی‌های اخیر بازار صنایع دستی کم‌رمق شده‌اند، ایجاد شود. او توضیح می‌دهد به این منظور، سازمان متبوعش طرحی را در جهت حمایت از فعالان صنایع دستی اجرا می‌کند که بر اساس آن، به کسانی که کارت شناسایی صنعتگری دارند، در صورت ارائه درخواست وام تولید و توسعه به صندوق کارآفرینی امید، در تامین اعتبار لازم تسهیلاتی پرداخت خواهد شد.

مسئول امور استان‌های معاونت صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی اعتقاد دارد برای این که طرح‌های حمایتی از فعالان صنایع دستی به نتیجه برسد، باید توجه همه مردم به خرید محصولات این صنعت معطوف شود. بنایی تاکید می‌کند برای فرهنگ‌سازی در این زمینه، نیاز به همراهی و همکاری همه دستگاه‌ها با سازمان میراث فرهنگی وجود دارد. به گفته او، اقبال گسترده مردم به محصولات صنایع دستی، هم در صنعتگران فعلی امید ایجاد خواهد کرد و هم منجر به جذب افراد بیشتری در این صنعت خواهد شد و در نهایت، اشتغالزایی هرچه بیشتری را در این حوزه، بخصوص برای روستاییان در پی خواهد داشت.

اشتغالزایی به شرط آبادانی

برخی کارشناسان، چالش اصلی بر سر راه ایجاد اشتغال پایدار در روستاها را فراهم نبودن شرایط مناسب برای ماندگاری مردم در آنها می‌دانند. آنها بیان می‌کنند تا وقتی امنیت به اندازه کافی در یک روستا برقرار نشده و آن روستا در زمینه زیرساخت‌هایی مانند آب، برق، گاز، جاده، بهداشت و آموزش با مشکلات متعددی مواجه است، اهالی آن هم حق دارند به مجرد یافتن فرصتی برای زندگی در کلانشهرها از زادگاه خود کوچ کنند و با این وضع، دیگر کسی در آن روستا باقی نخواهد ماند که مسئولان بخواهند برای او شغل ایجاد کنند.

محمدقلی یوسفی، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی در این باره به جام‌جم می‌گوید: تا وقتی روستاها به معنی واقعی کلمه آباد نشوند، نباید انتظار داشته باشیم سرمایه‌ای برای ایجاد مشاغل تولیدی به سمت آنها روانه شود. بنابراین نخستین کاری که برای روستاها باید انجام داد، تامین کامل زیرساخت‌های آنهاست تا هم روستاییان تمایل به ماندن در موطنشان داشته باشند و هم سرمایه‌گذاران و کارآفرینان برای ایجاد شغل به فعالیت در روستاها جذب شوند.

به گفته یوسفی، پس از تامین زیرساخت‌های روستایی، برای ایجاد اشتغال پایدار در روستاها باید فعالیت‌های تولیدی را توسعه داد. او اعتقاد دارد چون این‌گونه فعالیت‌ها مولد هستند، گسترش آنها می‌تواند خود به خود منجر به تولید فرصت‌های شغلی متعددی در روستاها شود. این عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی با انتقاد از طرح‌هایی که در گذشته به‌عنوان اشتغال زودبازده و مشاغل خانگی برای تولید شغل در روستاها اجرا شده است، تاکید می‌کند چون این مشاغل مولد نیستند، نمی‌توانند راهکار مناسب و پایداری برای رفع معضل بیکاری در روستاهای کشور باشند. او توضیح می‌دهد پیش از انجام هر گونه اقدامی در جهت اشتغالزایی باید نیاز صنعت و اقتصاد کشور و البته نیازها و ظرفیت‌های ویژه هر منطقه را شناسایی و براساس آن برای روستاییان شغل تولید کرد.

البته به نظر می‌رسد فعالیت‌های تولیدی در روستاها بدون مشارکت بخش خصوصی توسعه نخواهند یافت. بخش خصوصی هم زمانی مشارکت می‌کند که فضای سرمایه‌گذاری امنی برای او فراهم شود. فرشاد عالی، معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان بسیج سازندگی در این زمینه به جام‌جم می‌گوید: اگر مسئولان انتظار دارند مردم برای رونق اقتصاد روستایی مشارکت کنند، باید ریسک سرمایه‌گذاری در این حوزه را کاهش دهند و شرایطی مهیا کنند که مردم بتوانند با سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های کوچک اقتصادی در مناطق روستایی از سود بالایی بهره‌مند شوند.

کسب و کارهای کوچک، فراموش شدگان بزرگ

در سال‌های گذشته، همواره طرح‌ها و لوایح متعددی در دستور کار دولت و مجلس در جهت رونق اشتغال روستایی قرار گرفته است. اما وضعیت بیکاری در روستاها فرسنگ‌ها با اشتغال پایدار روستایی فاصله دارد و می‌توان نتیجه گرفت یا در این طرح‌ها هدفگذاری دقیقی وجود نداشته است یا مجریان آن عزم راسخی برای به ثمر رساندن طرح‌ها نداشته‌اند.

محمدرضا پورابراهیمی، رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس در این باره به جام‌جم می‌گوید: یکی از اقدامات مؤثر برای اشتغالزایی در روستاها، توجه به کسب‌وکارهای کوچک است، اما در کشور ما تا به حال با رویکرد تخصصی به این موضوع نگاه نشده، یا در حوزه اجرا، رویکردی کارشناسی به این مساله وجود نداشته است. بنابراین هنوز نتوانسته‌ایم از ظرفیت‌های مشاغل کوچک در توسعه فعالیت‌های اقتصادی در مناطق روستایی استفاده کنیم.

البته پورابراهیمی لایحه برداشت مبلغ 5/1 دلار از صندوق توسعه ملی برای اشتغالزایی را در روستاها که مرداد امسال به تصویب مجلس رسید، مثبت ارزیابی کرده و اعتقاد دارد اگر مفاد موجود در این لایحه به درستی اجرا شود، گام مهمی برای حل معضل بیکاری در روستاهای سراسر کشور برداشته خواهد شد.

او توضیح می‌دهد بنا بر این لایحه، قرار است بانک‌ها هم معادل همین مبلغ را از منابع داخلی تامین کنند و در مجموع، حدود ده هزار میلیارد تومان برای حمایت از تولید شغل در روستاها تخصیص خواهد یافت.

رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس با بیان این که مراحل نهایی برای فراهم کردن مقدمات اجرای این لایحه در استان‌ها با مقداری تاخیر در حال نهایی شدن است، توضیح می‌دهد حوزه‌های گردشگری، صنایع دستی، کشاورزی و دیگر فعالیت‌هایی که در زمره کسب‌وکارهای روستایی کوچک قرار می‌گیرد، مشمول این لایحه هستند و هر زمان که اجرای آن آغاز شود، مردم می‌توانند برای تسهیلات در جهت کارآفرینی در این حوزه‌ها به بانک‌های عامل مراجعه کنند.

پورابراهیمی همچنین تاکید می‌کند این تسهیلات قرار است با میانگین نرخ 6 درصد در دوره زمانی پنج ساله و البته با یک سال تنفس، در اختیار افرادی که مشمول دریافت آن شناخته شوند، قرار گیرد.

به گفته پورابراهیمی، تخصیص منابع و ارائه تسهیلات برای ایجاد شغل در روستاها لازم است، ولی کافی نیست و باید پیش از هر چیز، فضای کسب‌وکار روستایی را بهبود ببخشید و از فعالیت‌های اقتصادی مولد حمایت کرد. او توضیح می‌دهد در کشورهای پیشرفته سیاست‌های حمایتی تعریف‌شده‌ای برای مشاغل خرد وجود دارد، ولی در کشور ما با وجود ارائه طرح‌های حمایتی گوناگون، هنوز تعریف دقیق و مشخصی از این مشاغل نداریم. رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس تاکید می‌کند برای رونق اشتغال در روستاها لازم است دولت فضای حمایت مطلوبی‌ را برای پاگرفتن کسب‌وکارهای کوچک ایجاد کند.

محمد حسین خودکار

جام‌جم