بی‌پناهی آثـار ملـی

به گزارش جام‌جم، سلیمان‌تپه (در ایلام) اولین اثری بود که در 24 شهریور 1310 در «فهرست آثار ملی ایران» به ثبت رسید. این اثر توسط آندره گدار (معمار و باستان‌شناس فرانسوی) معرفی شده بود. بحث تشکیل فهرست آثار ملی یعنی مجموعه‌ای از آثار تاریخی فرهنگی ایران، در سال 1309 توسط مجلس شورای ملی و به موجب تصویب قانون حفظ آثار ملی در این مجلس شکل گرفت. براساس این قانون، تمام آثار صنعتی و ابنیه و اماکنی که تا پایان دوره سلسله زندیه در مملکت ایران احداث شده، اعم از منقول و غیرمنقول، را می‌توان جزو آثار ملی ایران محسوب داشت که همه این آثار تحت حفاظت و نظارت دولت است. البته پس از 25 سال یعنی در بهمن 1334 با ثبت کاخ گلستان، ممنوعیت ثبت آثار مربوط به قاجاریه و پس از آن عملا برداشته شد. تا پایان دوره پهلوی 16333 اثر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. پس از انقلاب نیز تاکنون بالغ بر 19 هزار اثر دیگر در این مجموعه جای گرفت که با این حساب تعداد آثار ثبت ملی شده کشورمان از تاریخ شکل‌گیری این فهرست تاکنون به بیش از 35 هزار اثر رسیده است. گفته می‌شود فهرست آثار ملی ایران جزو اقدامات پیشرو در منطقه و جهان محسوب می‌شود؛ اما خوشایند خیلی‌ها بویژه مالکان بناها و خانه‌های تاریخی نبود، زیرا ثبت ملی یک اثر معمولا برای مالکین آن محدودیت‌هایی نظیر از میان رفتن حقوق مالکانه، ممنوعیت مرمت یا فروش ملک بدون اطلاع و اجازه دولت ایجاد می‌کند، و اگرچه مخارج حفاظت از بناهای ثبت شده برعهده دولت است، یعنی یا دولت باید همه آثار تاریخی را خود بخرد و حفاظت کند که ممکن نیست؛ یا باید برای مالکان آثار تاریخی امتیازاتی قائل شود، که در عمل هیچ‌یک از این کارها بدرستی صورت نمی‌گیرد.

حال آثار ثبت شده خوب نیست

در همین حال با سرعت گرفتن روند ثبت ملی آثار تاریخی از اواسط دهه 70، روند تخریب این آثار هم شدت گرفت، به‌طوری که بسیاری از مالکین آثار تاریخی پیش از ثبت آنها دست به تخریبشان زدند، زیرا پس از ثبت باید منتظر گرفتاری‌های بعد آن می‌شدند. این درحالی است که جدای از مالکان، برخی نهادهای دولتی چون شهرداری‌ها و یا وزارت راه و مسکن و شهرسازی نیز توجه چندانی به این آثار نداشته و در بسیاری موارد اجرای طرح‌های عمرانی خود را بر نگهداری از آثار تاریخی مقدم شمرده‌اند.

مجتبی گهستونی، فعال میراث فرهنگی دراین‌باره به جام‌جم می‌گوید: امروزه و با نگاهی به آثار ثبت شده در فهرست ملی ایران می‌توان پی برد که حال عمومی بخش قابل توجهی از این آثار خوشایند نیست و باوجود همه اقداماتی که برای حفاطت از میراث‌های فرهنگی صورت می‌گیرد، اما پاسداری نامناسب از این گنجینه‌های به جای مانده، نارضایتی اهالی فرهنگ و حتی عموم مردم را به همراه داشته است.

وی معتقد است: در این شرایط بهترین راهکار حفاظت از آثار تاریخی، ایجاد بسترهای مناسب همکاری در راستای مشارکت مردم و جذب بخش غیردولتی در تمام فعالیت‌های مرتبط با شناسایی، ثبت و حفاظت آثار است که البته در کنار توجه دولت و تزریق منابع مالی در امر حفاظت مثمرثمر خواهد بود.

به گفته دبیر انجمن میراث‌ فرهنگی تاریانای خوزستان، محوطه شهر باستانی آسک، خرابه‌های شهر قدیم هرمز اردشیر در اهواز، خرابه‌های شهر ارگان در بهبهان، آثار عسکرمکرم در اطراف ملاثانی، آثار شهر گندی‌شاپور در اطراف دزفول، محوطه ایوان کرخه در شوش، آثار شهر مهروبان در هندیجان، محوطه‌های باستانی ایزاج در ایذه، بنای طاق نصرت در رامهرمز و بقعه دانیال نبی و بخش‌هایی از شهر و تپه‌های شوش از جمله آثاری بودند که در 24 شهریور 1310 از شماره 42 تا 51 ثبت ملی شدند.

گهستونی می‌افزاید: اما با نگاهی به عکس‌ها و نقشه‌های نیم قرن اخیر می‌توان متوجه شد که شوش با توسعه قابل‌توجهی مواجه شده و بجز آرامگاه دانیال نبی و تپه‌های باستانی که آثاری از جمله قلعه و کاخ‌های آپادانا و اردشیر از قبل در آن مشاهده شده، بخش‌های عمده آن تخریب شده است.

وی تصریح می‌کند: اکنون از آثار باقیمانده طاق نصرت رامهرمز نیز هیچ خبری نیست و تخریب شده است. همین وضعیت درباره خرابه‌های شهر قدیم هرمز اردشیر در اهواز صدق می‌کند و اینک باستان‌شناسان هیچ نشانی دقیقی از خرابه‌های این شهر ندارند . همچنین بخش‌های عمده آثار شهر گندی‌شاپور در اطراف دزفول زیر کشت محصولات کشاورزی رفته است. محوطه باستانی ایوان کرخه در غرب شوش نیز طی سه دهه اخیر با انواع تخریب‌ها و تعرض‌ها مواجه شده و به پیکره نیمه‌جانی تبدیل شده است.

تشدید روند تخریب آثار باستانی

البته تخریب آثار تاریخی فقط به آثار استان خوزستان محدود نمی‌شود، بلکه روزی نیست که از تخریب یا تهدید یک اثر تاریخی یا طبیعی در گوشه‌ای از این سرزمین خبری به گوش نرسد؛ مساله مهمی که به عقیده کارشناسان مربوط یکی از دلایل آن کمبود بودجه حفاظتی و بی‌توجهی ادارات میراث فرهنگی استان‌هاست؛ برخی تخریب‌ها هم به دلیل بی‌توجهی سایر نهادها و سازمان‌های دولتی و غیردولتی و برخی نیز متاسفانه از روی عمد و شاید برنامه‌ریزی‌شده باشد؛ آثاری که قدمت طولانی داشته و از ارزش بسیار بالایی برخوردار و نشانگر تاریخ و پیشینه ایران کهن است و مرمت آنها شاید ناممکن به نظر برسد. تخریب سنگ‌نبشته نام خلیج فارس در خارک که به طور اتفاقی در سال 86 هنگام جاده‌سازی شرکت نفت کشف شده بود، با پتک و تیشه و کمی پس از رسانه‌ای شدن خبر کشف آن، یکی از این تخریب‌هاست. تخریب آثار باستانی تنگه چوگان و بیشابور در استان فارس با پتک و تیشه نیز نمونه دیگری است که متاسفانه تخریباتی از این دست، یعنی تخریب انواع نقش برجسته‌های دوران هخامنشی، ساسانی و ... در استان‌هایی چون فارس، خوزستان و ... کم نبوده و نیست.

تخریب آثار تاریخی به دلیل سدسازی هم کم نبوده است، همچون ساخت سد گتوند و نابودی شیرهای سنگی باستانی بزرگ روستای دم‌تنگ در منطقه آب‌ماهیک و نابودی صدها خانه و حمام و بنای تاریخی در گوشه‌گوشه این سرزمین. شاید یادآوری روز 24 شهریور، تذکر و هشداری باشد برای توجه جدی مسئولان به میراث تاریخی کشورمان که نیاز به نگاه و حمایت ویژه دارند.

جای خالی روز آثار ملی ایران در تقویم

روند رو به تخریب آثار تاریخی و نگهداری نامناسب از آنها البته از نظر مسئولان سازمان میراث فرهنگی کشورمان هم دور نمانده است، برای همین هم در نیمه دوم سال 93 محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی با ارسال نامه‌ای به سیدحسن شاهمرادی، دبیر شورای فرهنگ عمومی پیشنهاد داد، نظر به اهمیت آثار ملی و در راستای حفاظت و معرفی ارزش‌های این آثار، روز 24 شهریور به نام روز آثار ملی ایران در تقویم رسمی کشور ثبت شود؛ پیشنهاد مهمی که متاسفانه تاکنون با آن موافقت نشده، که اگر این پیشنهاد مورد توجه قرار می‌گرفت و بگیرد، شاید امروز کمتر با تخریب‌های گسترده در سطح آثار ملی کشورمان مواجه باشیم.

فاطمه مرادزاده

ایران