گرد و غبار دیپلماسی زیست‌ محیطی

عمده‌ترین دلیل این پدیده علاوه بر مشکلات داخلی، منشأ فرامرزی آلودگی و نقش ضعیف راهبردهای مربوط به ساخت سدها، تثبیت شن‌های روان در کشورهای همسایه خصوصا کشورهای عراق، عربستان، ترکیه و همچنین ضریب پوشش گیاهی مناطق مبتلا‌به و نیز خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها از دلایل دیگر گرد و غبار است.

واقعیت موجود نظام حقوق ملی و بین‌المللی حکایت از این امر دارد که پدیده گرد و غبار نسبت به سایر آلاینده‌های هوا کمتر مورد توجه حقوق بین‌الملل قرار گرفته است.

بحران ریزگردها را می‌توان به مثابه تهدیدی برای امنیت بین‌الملل و دیپلماسی زیست‌محیطی تلقی کرد.

دیپلماسی زیست‌محیطی از اشکال دیپلماسی نوین و تخصصی است که با الهام از مفهوم دیپلماسی چندجانبه به عرصه رقابت دیپلمات‌های متخصص وارد شده که بروز و نمود خود را در جریان مذاکرات بین‌المللی و نشست‌های مختلف درخصوص مخاطرات زیست‌محیطی نشان می‌دهد. مهم‌ترین کانون‌های فرامرزی انتشار گرد و غبار کشورهای عراق و ترکیه هستند.

از جمله دلایل بروز پدیده ریزگرد در این کشورها مسائلی مثل تغییرات اقلیمی، کاهش باران و بروز خشکسالی‌های متوالی و طولانی، تغییر کاربری، جنگ و احداث سد روی سرشاخه‌ای اصلی رودخانه‌هاست.

کشور ترکیه بسیار مصمم است که سدهای آتاترک و سد ایلیسو در جنوب شرقی ترکیه را روی سرشاخه‌های رودخانه‌های دجله و فرات احداث کند.

پیمانکار اروپایی این سدها به دلیل مغایرت پروژه با اصول محیط‌زیستی (ارزیابی زیست‌محیطی) و اعتراض‌های فراوانی که ساخت سدها برانگیخت، قرارداد با ترکیه را به هم زد و آنها با پیمانکار دیگری قرارداد کار را دنبال کردند.

از جمله دلایل مخالفت پیمانکار اروپایی کم شدن آب رودخانه در پایین‌دست رودخانه و انحراف آب دجله و فرات بود که از دلایل اصلی گرد و غبار است.

با این تفاسیر به اعتقاد مسئولان ایرانی و ترکیه هیچ‌نوع تحقیق و داده علمی درخصوص تاثیرات مضر زیست‌محیطی با ساخت این سدها وجود ندارد اما شواهد علمی موجود در ساخت سد نشان می‌دهد با توجه به این‌که برای پر شدن مخازن و بهره‌برداری کامل بازده زمانی دو تا شش سال وجود دارد، این مدت به ضرر محیط‌زیست اطراف و نیز افزایش گرد و غبار در مناطق پایین‌دست رودخانه‌هاست.

با توجه به این‌که درخصوص ریزگردها تعهدات کنوانسیونی مشخصی وجود ندارد ولی با توجه به عرف بین‌الملل و یکی از اصول مهم حقوق بین‌الملل محیط زیست که اصل جلوگیری از ضرر و زیان (اصل لاضرر) به همسایگان در دولت‌هاست، در این فضا دیپلماسی از طریق مذاکره بهترین راهکار در مدیریت پیشگیری و وقوع پدیده ریزگردهاست.

دکتر مهدی بهروش - استاد دانشگاه