آزمون سخت قطر؛ استقلال یا تسلیم

«شیخ سیف بن‌احمد آل‌شیخ» مدیر دفتر ارتباطات دولتی قطر در نخسیتن واکنش به شروط سیزده‌گانه ریاض و متحدینش گفت: به دلیل احترامی که برای امنیت منطقه قائل هستیم، این خواسته‌ها را بررسی می‌کنیم و وزارت خارجه قطر به زودی به این خواسته‌ها پاسخ رسمی خواهد داد.

کشورهای عربی برای برقراری مجدد روابط با قطر ۱۳ شرط را اعلام کردند. دربیانیه‌ای که از طرف کویت به عنوان کشور میانجی تسلیم قطر شد، فهرست سیزده‌گانه زیر قید شده است:

۱. قطع روابط دیپلماتیک با ایران ۲‌. اخراج افراد مرتبط با سپاه پاسداران حاضر در قطر. ۳. روابط تجاری با ایران در چارچوب تحریم‌های آمریکا. ۴. برچیدن پایگاه نظامی ترکیه در خاک قطر‌. ۵. قطع حمایت از حزب‌الله. ۶. قطع حمایت از اخوان‌المسلمین. ۷. قطع حمایت از القاعده. ۸. قطع حمایت از داعش. ۹. تعطیلی کامل شبکه الجزیره. ۱۰. تابعیت ندادن به شهروندان عربستان، مصر، بحرین و امارات. ۱۱. انتشار لیست اپوزسیون‌های حمایت شده در ۴ کشور فوق. ۱۲. تحویل دادن اشخاص تحت تعقیب کشورهای فوق به اتهام اقدامات تروریستی. ۱۳‌. پرداخت مبلغی معین (رقم آن اعلام نشده است)

این سند همچنین دوره‌ای 10 ساله را برای نظارت بر پایبندی قطر در نظر گرفته است. بر این اساس رفتار قطر در اجرای این شروط در سال اول هر ماه یک بار و در 9 سال بعد هر سه ماه یک بار از سوی شورای همکاری خلیج فارس مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

ریاض و متحدینش به دولت قطر ۱۰ روز فرصت دادند تا این شروط را اجرا کند، و تهدید کردند که در غیر این صورت، عواقب وخیم‌تری در انتظار دوحه خواهد بود.

نکاتی در باره بیانیه عربستان و سه کشور عربی

۱- مفاد بیانیه به لحاظ تکلیفی، مداخله مستقیم در تصمیم‌سازی و نقض آشکار استقلال کشور قطر به عنوان یک واحد سیاسی مستقل است. تعیین تکلیف برای دوحه درباره قطع روابط با ایران، سپاه پاسداران و حزب‌الله لبنان، خروج از پیمان امنیتی با ترکیه و تعطیلی تلویزیون الجزیره به معنای نادیده گرفتن حق ارتباطات خارجی دولت قطر و سلب اختیار از حاکمیت قطر در این خصوص است.

۲‌. قرار دادن نام حزب‌الله لبنان، اخوان‌المسلمین، القاعده و داعش در فهرست واحد و تاکید بر قطع ارتباط قطر با این گروه‌ها گویای برخورد کاملا سیاسی و غیرحقوقی عربستان با مساله تروریسم در منطقه است.

اینکه حزب‌الله لبنان به عنوان یک جریان سیاسی و نظامی به رسمیت شناخته شده در ساختار سیاسی لبنان در فهرست واحد با داعش و القاعده قرار گرفته است، بیش از آنکه جایگاه حزب‌الله لبنان را مخدوش کند، یا قطر را حمایت از تروریسم متهم کند، دست عربستان را به عنوان یک کشور همسو با صهیونیسم و متخاصم با جریان مقاومت در منطقه رو می‌کند.

چه آنکه حزب‌الله لبنان تنها قدرتی است که توانسته است حقارت ناشی از شکست مکرر جهان عرب را از اسراییل جبران کند. در واقع حزب‌الله لبنان در دو رویداد عقب‌نشینی اسراییل از جنوب لبنان (در سال 2000 میلادی) و جنگ 33 روزه (درسال 2006 میلادی) به عنوان قدرتی که نخستین بار طعم شکست را به رژیم صهیونیستی چشانده است، از حمایت و محبوبیت فراگیر در میان ملت‎های اسلامی و عربی برخوردار است.

حزب‌الله لبنان همچنین به جهت ارتباطات نزدیک با جریان‎های مقاومت اسلامی در فلسطین، نقش عمده‎ای در پیروزی‎های جریان مقاومت فلسطینی در برابر رژیم صهیونیستی داشته است.

از سوی دیگر جمعیت اخوان‎المسلمین مصر به عنوان یک جریان فکری ریشه‌دار و فراگیر در کشورهای اسلامی و عرب منطقه، از حمایت وسیعی به ویژه در طیف‎های دانش‌آموخته برخوردار است، و همسانی آن با القاعده و داعش که ریشه در وهابیت تکفیری در عربستان دارند، هیچ وجاهتی نزد افکار عمومی جهان اسلام و جهان عرب ندارد.

از این منظر همسان‌پنداری حزب‌الله لبنان و جماعت اخوان‌المسلمین یک انحراف آشکار در بیانیه عربستان و سه کشور عربی و تلاش برای تسویه حساب سیاسی با استفاده از برگ مبارزه با تروریسم است.

طبعا طرح این درخواست از قطر فراتر از یک تغییر تاکتیکی و محدود و مترادف با تغییر در راهبرد منطقه‌ای و سیاست خارجی دوحه است.

۳- نکته سوم مربوط به تنظیم روابط تجاری قطر با ایران در چارچوب تحریم‌های آمریکاست.

این بند از بیانه عربستان و متحدینش، تلاشی برای تقویت ائتلاف سعودی – آمریکایی در منطقه و برخلاف اصول و مقررات حاکم بر روابط کشورها در چارچوب منشور سازمان ملل متحد است. چه آنکه کشورهای عضو سازمان ملل تنها در برابر قطعنامه‎ها و تحریم‎های بین‌المللی متعهدند، و هیچ تعهدی در برابر قوانین داخلی ناظر بر روابط خارجی کشورها ندارند.

۴- در بند چهارم بیانیه عربستان سه کشور عربی هم برچیدن پایگاه نظامی ترکیه در خاک قطر مطرح شده است. تکلیفی که استقلال در مناسبات امنیتی و نظامی قطر را هدف قرار داده، و در پی الحاق قطر به هژمونی امنیتی عربستان یا انزوای امنیتی این کشور در منطقه است.

در بندهای ۱۰، ۱۱و۱۲ این بیانیه هم دولت قطر به حمایت از اپوزیسیون در کشورهای عربستان، مصر، بحرین و امارات متهم شده، و از دوحه خواسته شده است که از اعطای تابعیت به شهروندان عربستان، مصر، بحرین و امارات خودداری کند، فهرست افراد مخالف این چهار کشور را که به تابعیت قطر درآمده یا در قطر پناهندگی گرفته‌اند، منتشر کند، و عناصر متهم به اقدامات تروریستی در این 4 کشور را به ریاض، ابوظبی، منامه و قاهره تحویل دهد.

در این سه بند از بیانیه جبهه سعودی، قطر به حمایت از اوپوزیسیون و گروه‎های تروریستی فعال در عربستان، مصر، بحرین و امارات متهم شده است، و پذیرش شروط بیانیه اخیر از سوی قطر به معنای قبول مسئولیت حمایت از تروریسم و اوپوزیسون در این کشورهاست. اتهامی که همواره دوحه آن را رد کرده است.

۵- تعطیلی کامل شبکه الجزیره شرط دیگری است که برای برقراری ارتباط جبهه سعودی با قطر اعلام شده است. تلویزیون الجزیره از سال 1996 در دوحه قطر آغاز به کار کرد، و بعدها با تاسیس الجزیره انگلیسی و الجزیره مباشر فعالیت خود را گسترش داد.

شبکه الجزیره به عنوان نخستین شبکه خبری حرفه‌ای در جهان عرب سیاست استقلال و آزدای در انتشار اخبار را در پیش گرفت و به همین دلیل علاوه بر اخبار رسمی جهان عرب، اخبار اوپوزیسیون در کشورهای عربی را هم پوشش داده است. پوشش آزاد اخبار فلسطین وجنایات رژیم صهیونیستی از دیگر سیاست‌های مجموعه رسانه‌ای الجزیره است.

این سیاست خبری به ویژه در بازتاب اخبار اپوزیسیون در کشورهای عربی، به مذاق جبهه سعودی خوش نیامده و فعالیت مجموعه رسانه‎ای الجزیره را به یکی از نقاط اختلاف دائمی ریاض و متحدینش با قطر تبدیل کرد.

در همین چارچوب، جبهه سعودی این مجموعه رسانه‌ای را به اتهاماتی نظیر حمایت از تروریسم و جریان‎های شورشی در کشورهای عربی متهم کرده و در بیانه اخیر از قطع کامل فعالیت این مجموعه رسانه‌ای به عنوان یکی از شروط بهبود روابط با قطر یاد کرد.

۶- جبهه سعودی در بند پایانی بیانیه ضد قطری هم آشکارا اقدام به باج‎خواهی کرده و پرداخت مبلغی معین را مطالبه کرده است.

مطابق آنچه گفته شد، شروط سیزده‌گانه جبهه سعودی برای بازسازی روابط با قطر شروطی تحقیرآمیز و مداخله جویانه است که استقلال قطر در همه ابعاد سیاست خارجی، مناسبات اقتصادی، ارتباطات امنیتی و رویکردهای منطقه‌ای را دربر می‎گیرد و پذیرش آن از سوی دوحه به معنای تسلیم کامل در برابر جبهه سعودی است. به همین دلیل است که مدیر دفتر ارتباطات دولتی قطر در نخسیتن واکنش به شروط سیزده‌گانه ریاض و متحدینش آن را نامعقول و غیرقابل اجرا خواند.

هدف واقعی ریاض از بیانیه ضد قطری

عمر اختلافات آل‌سعود با قطر به اندازه تاریخ کوتاه تاسیس دو کشور در چند دهه اخیر طولانی است و به میانه قرن 19 میلادی می‌رسد. دو کشور عربستان و قطر یکی از عمیق‌ترین اختلافات مرزی را در حاشیه خلیج فارس دارند. چنانکه در اوت سال 1992 این تنش‌ها به درگیری مسلحانه دو کشور منجر شد، و یک نظامی سعودی و 2 نظامی قطری در این درگیری‌ها کشته شدند.

همچنین حمایت عربستان، امارات ، بحرین و مصر از کودتای سرنگونی حمد بن خلیفه امیر سابق قطر از نکات منفی در روابط قطر با این 4 کشور عربی است. را فراموش نکرده‌اند. کودتای ناموفقی که در سال 1996 با هدف بازگرداندن «خلیفه» به جای فرزندش «حمد» به قدرت طراحی شد.

اما در کنار این اختلافات؛ دو کشور تفاوت دیدگاه آشکاری در موضوعات سیاسی، دینی و ایدئووژیک دارند. حاکمان قطر اگرچه مانند آل‌سعود به صورت موروثی حکومت این کشور را در اختیار دارند، اما بر خلاف عربستان، معتقد به فضای بازتر سیاسی و آزادی‎های نسبی هستند. همچنین قطر به رقم مناسبات اقتصادی با اسراییل با گروه‎های مقاومت و جریان‎های سیاسی و دینی نوگرا در منطقه تعامل دارد.

نزدیکی مناسبات قطر با ایران هم پس از تشدید رویکردهای ضدایرانی آل‌سعود به اختلافات عمیق ریاض با دوحه اضافه شد، در پی آن و آل‌سعود، دولت قطر را به کارشکنی در برابر اتحاد منطقه‌ای علیه ایران به ویژه کارشکنی در تشکیل ناتوی عربی و اتحاد شبه جزیره عرب علیه ایران متهم ‎کرده‌اند.

به عبارت دیگر اکنون قطر از نگاه آل‌سعود، مانع از شکل‎گیری اتحاد ضدایرانی در منطقه شده است، و به همین دلیل مستوجب شدیدترین فشارهاست. و این فشارها تا زمانی که قطر به صورت کامل به جبهه ضدایرانی تحت رهبری عربستان ملحق نشود ادامه خواهد یافت.

گزینه‎های پیش روی قطر

۱- رایزنی برای تعدیل مطالبات جبهه سعودی و حمایت از اقدامات میانجیگرانه کویت و عمان
۲‌- عقب‌نشینی و تسلیم در برابر مطالبات مداخله جویانه جبهه سعودی
۳- رد بیانیه مداخله جویانه جبهه سعودی و تلاش برای یارگیری جدید منطقه‌ای و بین‌المللی با هدف مقابله با فشارهای جبهه سعودی

مطابق قراین و شواهد موجود، جبهه سعودی راه هرگونه تعدیل در مطالبات از قطر را بسته و به چیزی جز تسلیم کامل قطر راضی نیست.

در همین چارچوب وزیر مشاور امارات در امور خارجی با انتقاد از اقدام دوحه در انتشار فهرست سیزده‌گانه جبهه سعودی که سندی محرمانه عنوان شده بود، به قطر هشدار داد که اگر به درخواست 4 کشور عربی تن ندهد روابط این کشورها با قطر به صورت کامل قطع خواهد شد.

انور قرقاش در توئیتر خود نوشت: «افشای این سند، تلاش برای به شکست کشاندن میانجی‎گری است. عاقلانه است که قطر این درخواست‌ها و نگرانی‌های همسایگان خود را جدی بگیرد. در غیر این صورت جدایی عملی خواهد شد».

قرقاش از قطر به عنوان اسب تروا در بین کشورهای خلیج فارس و منبع حمایت مالی و رسانه‎ای و سیاسی از افراط گرایی یاد کرد و بازگشت قطر به صف کشورهای عربی را به تحقق کامل شروط سیزده‌گانه منوط کرد.

نتیجه

نظر به شروط سخت و تحقیر کننده‎ای که در بیانیه عربستان و سه کشور عربی مطرح شد، به نظر می‎رسد جبهه سعودی همه راه‎های بازگشت را به سوی دوحه بسته است، و مقامات دوحه را در مسیر انتخاب سرنوشت ساز بین حفظ استقلال و پذیرش ذلت و وابستگی قرار داده است.

این خط کشی سخت و بدون انعطاف، بیش از آنکه نشان از تمایل جبهه سعودی برای بهبود روابط با قطر داشته باشد، به منزله تنبیه شدید قطر و سر باز کردن عقده‎های تاریخی و عمیق میان دو طرف است.

به عبارتی دیگر به نظر می‎رسد، جبهه سعودی عملا از هرگونه تغییر در رویکردهای قطر ناامید شده است، و به همین دلیل بدون توجه به اصول رفع تنش، تلاش کرده شروطی را تعیین کند که هزینه سنگین مخالف‎خوانی با جبهه سعودی را نشان دهد.

به همین دلیل موافقت دوحه با مطالبات سیزده‌گانه بیانیه عربستان و سه کشور عربی امری دور از انتظار و در تضاد با مصالح ملی قطر به نظر می‌رسد، و با رد احتمالی این بیانه باید در انتظار تشدید بحران بین طرفین و پیامدهای آن بر مناسبات دو جانبه و منطقه‌ای باشیم.

در این میان تاثیری‌پذیری شورای همکاری خلیج فارس و ایجاد و تعمیق صف‌بندی‎های جدید در اتحادیه عرب از جمله آثاری است که تشدید بیشتر بحران قطر به همراه خواهد داشت.

یوسف اسماعیلی