اعتراض برجامی ایران در اسلو

موضوع توافق هسته‌ای ایران با گروه 1+5 (برجام) و روند اجرای آن مهمترین محور یکی از موضوعات مهم نشست امسال اسلو فروم بود. حضور جان کری وزیر خارجه سابق آمریکا با فدریکا موگرینی، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و ظریف در یک کادر از یکی از پنل‎های تخصصی این نشست‌های یادآور روزهای مذاکره برای دستیابی به برجام و اعلام توافق نهایی در این باره بود.

اما این بار طرف آمریکایی دیگر جایی در هیات حاکمه آمریکا نداشت، و موگرینی به رغم اذعان به پایبندی ایران، و تعهد به اجرای کامل توافق از سوی اتحادیه اروپا، درباره رفتار ضدبرجامی آمریکا توضیح قانع کننده‌ای نداشت، و ظریف هم با مجموعه‌ای از بدعهدی‌های آمریکا مواجه بود که سازوکار مشخصی در برجام برای مقابله با آن تعبیه نشده، و عملا ایران را در برابر نقض مکرر برجام از سوی آمریکا بی دفاع گذاشته است.

اعتراض ظریف به نقض برجام

حضور در نشست اسلوفروم 2017 فرصتی برای وزیر امور خارجه کشورمان بود تا اعتراض به رویه آمریکا در نقض برجام را بار دیگر متذکر شود. در همین چارچوب ظریف نامه‌ای به موگرینی نوشت. اگرچه مفاد این نامه منتشر نشده است، اما برخی منابع مطلع در کشورهای عضو 1+5 خبردادند که ظریف در این نامه بیشتر به موارد نقض صریح و نقض روح برجام از سوی آمریکا پرداخته و از موگرینی به عنوان مسئول هماهنگ کننده کمیسیون مشترک برجام خواسته تا برای پایبندی طرف آمریکایی به برجام گامی بردارد.

وعده‎های موگرینی

مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا هم درنشست اسلوفروم 1017 با اشاره به نقش شخصی و ویژه‌ای که برای خود در تضمین اجرای کامل برجام دارد، گفت: «اتحادیه اروپا تعامل با ایران را فارغ از سیاست‌های سایر شریکان ادامه خواهد داد.»

موگرینی در پاسخ به این پرسش که آیا برجام در معرض خطر قرار دارد؟ گفت: «همین ده روز پیش ششمین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تأیید کرد که این توافق به طور کامل در حال اجرا است.»

وی در واکنش به روند بررسی برجام به دستور ترامپ در آمریکا گفت: «من اطمینان دارم که بررسی‌های انجام شده در ایالات متحده به تصمیم‌هایی عاقلانه ختم خواهد شد و طرف آمریکایی چیزی که موثر است را نگاه خواهد داشت؛ اما در هر صورت، اتحادیه اروپا بقای این توافق را ضمانت می‎کند، و به آن پایبند خواهد بود. چون این توافق متعلق به یک کشور نیست، متعلق به جامعه بین‌المللی است.»

اظهارات موگرینی به عنوان نماینده اتحادیه اروپا گویای اراده این اتحادیه برای پایبندی به تعهداتش در قابل برجام است، چه آنکه در عمل هم کشورهای این اتحادیه نظیر فرانسه و ایتالیا گام‎هایی را برای تعامل با ایران و رفع محدودیت‌ها برداشته‌اند.

چنانکه گزارش رسمی کمیسیون اروپا درباره حجم مبادلات ایران و اتحادیه اروپا ناظر به یک ماهه نخست سال 2017 نشان از رشد 171 درصدی حجم مبادلات دوجانبه داشت. بر اساس این گزارش مبادلات ایران و اتحادیه اروپا در ژانویه سال 2016 تنها 572 میلیون یورو بود که در ژانویه 2017 به یک میلیارد و 555 میلیون یورو رسید.

در حوزه مبادلات مالی با بانک‌های اروپایی هم به رغم روند کندی که وجود دارد، گشایش‌هایی صورت گرفته است.

انتظارات ایران

اظهارات موگرینی در نشست اسلو فروم 2017 نشان داد که وی فاقد ظرفیت شخصی و جایگاه حقوقی برای اعمال فشار بر آمریکا جهت عمل به مفاد برجام است. چنانکه به جای اعتراض یا انتقاد از رویه دولت آمریکا در نقض برجام، بار دیگر ابراز اطمینان کرد که بررسی برجام در آمریکا به «تصمیم‌هایی عاقلانه ختم خواهد شد و طرف آمریکایی چیزی که موثر است را نگاه خواهد داشت!»

اینکه وزیر خارجه ایران هم راه مقابله با نقض برجام از سوی آمریکا را در نامه‌نگاری به موگرینی یافته حقیقت دیگری است که نشان می‌دهد، عملا سازوکاری برای مقابله با آمریکا به عنوان طرف اصلی ناقض برجام در این توافق بین‌المللی تعبیه نشده است.

و این مهمترین نقص برجام است که نه تنها ایران، که جامعه بین‌المللی را در برابر نقض پیمان از سوی یک کشور (آمریکا) مستاصل کرده، و سازوکار تضمینی قابل اعتنایی برای الزام آمریکا به تعهداتش در نظر نگرفته است.

به همین دلیل است که دولت آمریکا از آغاز اجرای برجام تا کنون در موارد متعددی دست به تمدید یا وضع تحریم‎های جدید علیه ایران زد، و هزینه‎های ایران را در ازای توافق برجام هر روز بالاتر بود.

این درحالی است که طبق بند 29 برجام، کشورهای گروه 1+5 به روند عادی‌سازی روابط تجاری و اقتصادی ایران متعهد شدند و پذیرفتند که از هرگونه تأثیرگذاری خصمانه در این مسیر خودداری کنند و در مسیر اجرای موفقیت‌آمیز برجام اخلال نکنند.

تصویب کلیات «قانون مقابله با اقدامات بی‌ثبات‌کننده ایران- 2017» در کنگره آمریکا با 92 رأی مثبت در مقابل 7 رأی منفی که راه را برای تحریم‎های جدید ایران در سه موضوع تروریسم، حقوق بشر و فعالیت‌های موشکی باز می‎کند، جدیدترین اقدام ضد ایرانی آمریکاست که می‎تواند فاز جدید محدودیت‎ها علیه ایران به ویژه در حوزه مبادلات مالی در حوزه بین‌المللی را رقم خواهد زد.

موضوعی که در نامه ظریف به فدریکا موگرینی، مسئول هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام به آن اشاره شده است. به همین دلیل آنچه ایران از اتحادیه اروپا و به ویژه شخص موگرینی انتظار دارد، فراتر از تعهد اتحادیه اروپا به اجرای برجام، و تضمین تعهد دیگر طرف‎ها، مشخصا آمریکاست.

چالش‎ها و فرصت‌های دیپلماتیک

اما فارغ از رفتار ضدبرجامی آمریکا، فرصت تعامل با اتحادیه اروپا و کاهش محدودیت‌ها در تعامل با دیگر قطب‌های سیاسی و اقتصادی جهان فرصت مناسبی است که در شرایط پسابرجام برای ایران پدید آمده است.

به همین دلیل موج ایران‌هراسی تازه‌ای به رهبری آمریکا آغاز شده تا به موازات کاهش آثار مستقیم برجام، آثار غیرمستقیم آن نظیر فضای مثبت به وجود آمده برای تعاملات خارجی را از پیش روی خارجی جمهوری اسلامی ایران بردارد.

تکاپوی ضد ایرانی جبهه سعودی – صهیونیستی که با حمایت رئیس‌جمهور جدید آمریکا مواجه شده است، ناظر به تغییر همین فضای مثبتی است که ایران پسابرجام را از موقعیت کشور تحت فشار به کشوری موفق‎تر در تعامل با دنیا و توانا‌تر در ایفای نقش منطقه‌ای تبدیل کرده است.

از این منظر ائتلاف تازه آمریکا در ریاض، مکمل سیاست نقض برجام از سوی آمریکاست که در کنار طرح تحریمی جدید کنگره آمریکا علیه سیاست‎های حقوق بشری، موشکی و ضدتروریستی ایران، کاهش فایده‎مندی برجام برای ایران و زمین‎گیر کردن ایران را در دستور کار دارد.

در برابر این رویه آمریکا، جمهوری اسلامی ایران نیازمند شتاب و تعمیق تحرکات دیپلماتیک در دو سطح منطقه‌ای و بین‌المللی است. تلاش برای برقراری کامل مبادلات بانکی با شرکای اقتصادی به ویژه اتحادیه اروپا و بسترسازی برای نقش‎آفرینی موثرتر کشورهای اروپایی در حل و فصل بحران‌های منطقه‌ای از اولویت‎هایی است که در شرایط کنونی باید مورد توجه قرار گیرد.

یوسف اسماعیلی