بی‌طرفی فعـال سیاستی عاقلانه در برابر تحولات اخیر کشورهای عربی

این کشور تلاش کرده است با اتخاذ سیاست خارجی خودمختار در سطح منطقه‌ای استقلال عمل بیشتری را به دست آورد، چنین رویکردی از منظر عربستان که خود را برادر بزرگ‌تر کشورهای عضو خلیج‌فارس می‌داند، قابل قبول نیست.

عربستان تا قبل از قطع روابط دیپلماتیک با ایران به نوعی ساز جداگانه قطر را تحمل می‌کرد، اما پس از قطع روابط کامل با ایران، عربستان انتظار داشت کشور‌های عربی به ویژه عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، هژمونی این کشور را بپذیرند و به نوعی عربستان تلقی می‌کرد حتی از جایگاه برادر بزرگ‌تر خارج شده و به عنوان پدرخوانده مطرح است به این ترتیب نوعی قیمومیت را برای خود قائل است، اما قطر خارج از این مدار رفتار کرده است. عربستان بویژه پس از روی کار آمدن ترامپ درصدد اعمال نوعی هژمونی نیابتی از آمریکا و هژمونی برون‌زاد در منطقه است و انتظار دارد مورد پذیرش کشورهای منطقه باشد.

از جمله دلایل دیگری که می‌توان در مورد شکل‌گیری بحران اخیر میان قطر و عربستان از آن نام برد سیاست‌های نسبتا عاقلانه قطر در برابر ایران برای حفظ موازنه در برابر عربستان است. عربستان دنبال هژمونی نیابتی در منطقه است و مهم‌ترین رقیبش را ایران می‌داند بنابراین انتظار دارد کشورهای عربی و همپیمان آن را بپذیرند، قطر برای اعمال نوعی بازیگری فعال و مستقل از عربستان درصدد است موازنه قدرت را در منطقه به نوعی حفظ کند تا هژمونی عربستان محقق نشود، در این راستا یکی از بازیگران منطقه‌ای که می‌تواند این توازن را حفظ کند ایران است.

اما مهم‌ترین دلیل اختلافات میان قطر و عربستان در مورد بیداری اسلامی است، از همان ابتدا قطر از جریان اخوان المسلمین در منطقه حمایت می‌کرد که اوج آن حمایت قطر از مرسی بود در حالی که عربستان و امارات بشدت مخالف این سیاست بودند.

در مورد دلایل دیگر شکل‌گیری بحران می‌توان گفت پس از سفر ترامپ به منطقه عملا آمریکایی‌ها هژمونی نیابتی عربستان را به نوعی پذیرفتند و در جهت تثبیت آن عمل کردند، شاید قطر خواهان کسب جایگاه بالاتری در سیاست منطقه‌ای آمریکاست و نمی‌خواهد صددرصد تابعی از عربستان باشد.

همچنین باید به این مساله نیز اشاره شود که آمریکایی‌ها هم دراین تنش‌ها به صورت مستقیم یا غیرمستقیم دخالت کردند و به نوعی هماهنگی میان آنها برای شدت عمل نسبت به قطر وجود داشت. شاید یک دلیل این باشد که‌ آمریکا درصدد است با تشدید بحران در منطقه همان‌طور که از دلارهای نفتی عربستان استفاده می‌کند از دلارهای نفتی قطر هم استفاده کند، به بیانی، قطر درخواست کمک کند و آمریکا هم در برابر تامین امنیت این کشور از منابع قطر استفاده کند.

در مورد آینده و پیش‌بینی تحولات اخیر چند سناریو می‌توان در نظر گرفت: یک سناریو تشدید تنش‌ها میان عربستان و قطر و تصاعد بحران در منطقه است، که در نتیجه آن قطر بخواهد در مقابل عربستان به موازنه‌سازی اقدام کند و نگاه به ایران و گرایش به ایران را در پیش گیرد که البته چنین سناریویی چندان محتمل نیست، سناریوی بعدی این است که در اثر تشدید بحران و تنش میان قطر و عربستان؛ به همراهی قطر، کویت و عمان هم از شورای همکاری خلیج‌فارس خارج شوند که چندان محتمل نیست.

سناریوی بعدی حل و فصل اختلافات با میانجیگری سایر کشورهای عربی است که البته در حال حاضر شاهد آن هستیم و به نظرم این محتمل است یا به نوعی عربستان و قطر مصالحه می‌کنند یا قطر تحت فشار عربستان و به صورت غیرمستقیم آمریکا به هژمونی عربستان در منطقه رضایت می‌دهد و عربستان با حمایت آمریکا موفق می‌شود از طریق اعمال فشار به قطر زهرچشمی بگیرد و در نهایت مصالحه‌ای صورت گیرد، در این صورت شاهد تشدید سیاست‌های ایران‌هراسی در منطقه خواهیم بود.

سناریوی دیگر این است که شاهد گرایش بیشتر قطر به آمریکا و تشدید ائتلاف میان قطر و آمریکا باشیم، آمریکا درصدد استفاده از دلارهای نفتی قطر مانند عربستان است. اتفاق دیگری را که می‌توان در ارتباط با بحران اخیر پیش‌بینی کرد همکاری بیشتر ترکیه و قطر است و این همکاری می‌تواند با حضور یا بدون حضور ایران باشد که البته چندان سناریوی قوی نیست.

سیاست بی‌طرفی فعال می‌تواند سیاست عاقلانه‌ای باشد همان‌طور که تاکنون شاهد بودیم، به گونه‌ای تلقی نشود که در این بحران درصدد افزایش تنش هستیم.سیاست دیگر، میانجیگری با واسطه در چارچوب چند جانبه از طریق قطر، امارات و کویت است، هرچه تنش در منطقه فروکش کند به نفع منافع همه کشورهاست.

البته پیش‌بینی شرایط با توجه به سرعت حوادث چندان آسان نیست، اما در تحلیل نهایی، منافع قطر و آمریکا به شکلی نیست که بتوانند در مقابل عربستان جبهه جدید ایجاد کنند، البته همان طور که گفتم علت تشدید بحران این بود که هدف قطر این است که خارج از هژمونی نیابتی عربستان عمل کند، اما در عین حال از توان لازم برای ایستادگی در مقابل فشار تحریم‌کنندگان برخوردار نیست.

سیدجلال دهقانی‌فیروزآبادی / استاد دانشگاه