امام مـدافع محرومــان

امام خمینی (ره) در زمینه اقتصاد نظریه‌های زیادی داشتند اما با گذشت 28 سال از رحلت ایشان کمتر به این موضوع پرداخته شده است. دکتر غلامرضا مصباحی‌مقدم، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام در گفت‌وگو با جام سیاست به تشریح نظریه‌های اقتصادی امام خمینی (ره) پرداخت و گفت: اگر روش‌هایی که امام می‌فرمودند اجرا می‌شد اکنون اقتصاد از شکوفایی برخوردار بود و مشکلات فعلی وجود نداشت. مشروح این گفت‌وگو را بخوانید:

امام خمینی (ره) چه نظریه‌هایی در زمینه اقتصادی داشتند که اکنون اجرا می‌شود؟ ایشان نقش اقتصاد در نظام اجتماعی را چگونه تبیین کردند؟

امام خمینی (ره) تجسم اسلام ناب محمدی بودند و مبانی اندیشه ایشان از قرآن و سنت پیامبر و ائمه گرفته شده است. از این جهت دیدگاه‌های ایشان امروز هم بخوبی می‌تواند مشکل‌گشا باشد. دامنه مسائل در حوزه اقتصاد بسیار وسیع است به صورتی که واقعا هر کسی که مطالعه می‌کند گیج می‌شود تا دیدگاه‌ها را جمع کند، آنچه که من می‌گویم اندکی از بسیار است در دیدگاه‌های ایشان. امام خمینی (ره) در مورد جایگاه اقتصاد در نظام اجتماعی معتقدند که اقتصاد هدف نیست بلکه وسیله است هرچند وسیله‌ای بسیار مهم. وسیله‌ای برای این‌که انسان در امنیت فکری و آسایش روحی دنیا قرار بگیرد و از نعمت‌های الهی استفاده کند که خداوند بر بندگانش ارزانی داشته است. از این جهت انسان نباید همت خود را انباشتن درآمد قرار دهد بلکه همت را باید کار و تلاش و زحمت برای تامین معیشت خود قرار دهد و بعد از آن به فکر دیگران و رفع نیاز آنها باشد که همین کار موجب تعالی انسان‌ها است.

این کار قطعا از خودگذشتگی، ایثار و احسان است و اخلاق انسان را به سمت تعالی ارتقا می‌دهد. این نکته کلیدی است و همین نکته باعث می‌شود زندگی بشر اگر به این شکل رقم بخورد، زندگی باصفایی برای همه خواهد بود. انسان به اموال دیگران طمع نمی‌کند و به فکر این نخواهد بود که سر دیگران کلاه بگذارد که مشکل خودش حل شود بلکه به فکر حل مشکلات دیگران می‌افتد و این‌که چه کمکی بکند که دیگران از طریق او به خیر و آرامش و آسایش دست پیدا کنند. اگر این‌گونه نگاه را داشته باشیم زندگی انسان در دنیا یک زندگی بسیار خوب خواهد بود. نکته دیگر این است که خدا این نعمت‌ها را برای بشر نیافریده که انسان فقط بنشیند و تماشا بکند، بلکه خدا دوست دارد که انسان از این نعمت‌ها بهرهمند شود. بنابراین انسان نباید از توسعه نعمت‌ها دریغ کند. از این نعمت‌ها هم باید خود و خانواده‌اش بهره ببرند و هم به دیگران کمک کند. استفاده از منابع خدادادی نباید به گونه‌ای باشد که زندگی تنگدستانه‌ای داشته باشد و یا زندگی پر زرق و برق.

در بسیاری از فرمایشات امام کمک به محرومان مورد توجه بود و همه ایشان را امام مستضعفین می‌دانند. آیا همین نگرش باعث پیروزی انقلاب شد؟

از نکات اساسی دیدگاه‌های امام این است که نگاهش به رفع محرومیت محرومان است. امام بسیاری از اوقات قشر ضعیف را طبقه بالای جامعه می‌دانستند که به چشم انسان طبقه پایین تصور می‌شدند. محرومیت زدایی یک اصل اساسی در اندیشه‌های اقتصادی امام بود و آن را از وظایف عمومی مردم می‌دانست و از وظایف خاص دولت بر می‌شمرد. ایشان بر این باور بود که دولت باید رفع محرومیت را در دستور کار خود قرار دهد تا فقر از بین برود.

برای رفع محرومیت چه دستورات و پیشنهاداتی از سوی امام صادر شد؟

یکی از نکاتی که امام به آن عنایت داشتند مساله توسعه قرض‌الحسنه بود. ایشان تاکید بلیغ داشتند که باید کاری کنیم از طریق قرض‌الحسنه مشکل خانواده‌های کم‌درآمد حل شود. چراکه در قرض‌الحسنه هم آبروی طرف حفظ شده و هم به کار وادارش می‌کند. اگر صدقه بدهید این نتیجه را ندارد. از ائمه(ع) حدیث داریم که فرمودند پاداش صدقه ده برابر است و پاداش قرض‌الحسنه 18 برابر. با تامل درباره این موضوع می‌توان دریافت از نظر روانی فرق زیادی بین کسی که به او صدقه می‌دهیم و او را دست‌کم می‌گیریم و به کسی که قرض‌الحسنه می‌دهیم و به او اعتبار می‌بخشیم وجود دارد. کسی که صدقه می‌گیرد دیگر خیالش راحت است که لازم نیست تلاشی برای بازگرداندن پول انجام دهد ولی کسی که قرض‌الحسنه می‌گیرد می‌داند که باید کار و تلاش کند تا بتواند بازپرداخت کند. یکی از نکات کلیدی در فرمایشات امام مساله ربا است. ایشان بشدت در مقابل ربا موضع داشتند. دیدگاه‌های فقهی که در مساله ربا وجود داشت و به نوعی حیله‌های ربا را می‌پذیرفت، امام به کلی همه آنها را رد کرد. این موضوع از نظر فقهی بسیار مترقی است که همه راه‌ها و حیله‌های مربوط به ربا بسته شد و وقتی که قانون عملیات بانکی بدون ربا در مجلس شورای اسلامی در سال 62 تصویب شد خدمت امام بردند، ایشان فرمودند که اینها بسیار خوب است اما بروید کاری کنید که پول سود نکند. حالا اگر نگاه کنید بانک‌های ما سود پول می‌گیرند و سود پول می‌دهند، یعنی درست برخلاف آن چیزی که امام فرمودند انجام می‌شود. اگر توصیه امام را عمل می‌کردیم با بسیاری از مشکلاتی که سیستم‌های بانکی روبه‌رو هستند مواجه نمی‌شدیم.

امام راحل در مورد نقش مردم در اقتصاد چه تاکیداتی داشتند؟

یکی از نکاتی که امام بر آن پافشاری می‌کرد مساله سپردن امور اقتصادی به خود مردم بود. دولت معاصر امام، دیدگاه‌های دولت‌سالار داشت. امام از این مساله ناراحت بودند و تذکر دادند. یک بار هم تذکر ایشان با شدت بود. ایشان فرمودند: «چندبار بگویم دولت به تنهایی نمی‌تواند مسائل اقتصادی مردم را حل کند» هرچند خود مردم هم نمی‌توانند به تنهایی مشکلات خود را حل کنند اما دولت باید نظارت کند و کارها را به مردم بسپارد. حتی درمورد واردات و صادرات و قانون اساسی در اصل 44 آمده بود که به نوعی بازرگانی خارجی را در انحصار دولت قرار داده بود، امام فرمودند دولت در مساله واردات وارد نشود و اجازه بدهد دیگران واردات کنند.

سرنوشت این همه تاکیدات چه شد؟

امام (ره) فرمودند دولت نظارت کند اما وارد آن نشود و ظرفیت عظیم مردم در کشور اگر مورد غفلت قرار بگیرد دولت خسارت خواهد دید. دولت فقط بخشی از قدرت اقتصادی را در اختیار دارد، بخش اعظم قدرت در اختیار مردم است و ظرفیت‌های مردم باید به کار گرفته شود. زمانی که درمورد مسائل غیردولتی از امام سوال کردند ایشان فرمودند که اجازه بدهید مردم این مدرسه‌ها را ایجاد کنند، برنامه‌هایی اجرا شود در آنجا که دولت تصویب کرده است و نظارت کنند که همان چیزی آموزش داده شود که دولت تدوین کرده است. حتی در مورد دانشگاه‌های غیردولتی هم بعضی‌ها راضی به این کار نبودند اما امام خود با تشکیل آنها موافقت کردند.

دانشگاه آزاد هم از تاکیدات امام خمینی (ره) در راستای خصوصی‌سازی سیستم آموزشی بود؟

بله. مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی خدمت امام رسیدند و گفتند می‌خواهیم این دانشگاه را تاسیس کنیم. امام خودشان آن زمان یک میلیون تومان برای تاسیس دانشگاه کمک کردند که در زمان خود پول کمی نبود. امروز هم رهبر معظم انقلاب سیاست‌های اقتصاد مقاومتی را اعلام کردند که یکی از بندها مردمی کردن اقتصاد است. اگر از نظر اقتصاد در جهان نگاه بکنیم همان میدان دادن به مردم و میدان دادن به بخش خصوصی است.

در زمینه تولیدات و صنایعی که اکنون مقام معظم رهبری هم روی آن تاکید دارند امام چه فرمایشاتی را مطرح کردند؟

توجه به صنایع کوچک و متوسط. توجه به صنعت کوچک و متوسط از دیگر نکات کلیدی اقتصادی در نظام فکری اقتصادی امام(ره) بود. ما وزارتخانه‌ای داشتیم تحت عنوان وزارتخانه صنایع سنگین که تلاشی برای صنعت زیربنایی کشور بود. زمانی که برای کمک گرفتن درباره اقتصاد خدمت امام رسیدند ایشان فرمودند: از صنایع کوچک غفلت نکنید و به صنایع کوچک و متوسط توجه کنید. امروز این صنعت‌ها بسیار در کشور ما مهم شده است و اشتغال زیادی برای جوانان بوجود آورده است. صنایع کوچک و متوسط سودآور شده در کشور و صنایع بزرگ بیشتر سرمایه بر است و اشتغال زیادی ایجاد نمی‌کند.

چرا سیاست‌های امام در آن زمان و مقام معظم رهبری که اکنون تدوین می‌کنند به درستی اجرا نمی‌شود؟

امروزه می‌بینیم در جاهایی از سیاست‌های اقتصادی، روند به گونه‌ای که امام (ره) پیش‌بینی کرده بودند پیش نرفته و مشکلاتی بر سر راه سیاست‌های اقتصادی به وجود آمده است. شاید یک علت این باشد که بخشی از دولتمردان در طول تاریخ انقلاب اندیشه‌های مردم‌سالارانه نداشتند این موضع را نمی‌توان به محل تحصیلات و... ربط داد چرا که ما در غرب هم مبانی مردم‌سالار را داریم. در کل می‌توان اینگونه تفسیر کرد که در مقام عمل یک چسبندگی خاصی برای دولت‌ها نسبت به منابعی که در دسترس دارند وجود دارد. علت هم می‌توان احساس قدرت بیان کرد.

یعنی در طول این سال‌ها دولت‌‎ها بخاطر این‌که وانمود کنند قدرتمند هستند حاضر بودند این همه هزینه بپردازند و خود را ناکارآمد کنند؟

اصلا شکی در این موضوع نیست. هرچه بنگاه‌ها و سرمایه و درآمدهای بیشتری در دسترس دولت باشد، دولت احساس قدرت بیشتر می‌کند که البته این مورد اشتباه بزرگ است. وقتی که دولت وارد کارها می‌شود، خواسته یا ناخواسته رقیب بخش خصوصی شده و اجازه رشد به آن نمی‌دهد و در این صورت دولت بزرگ و بزرگتر می‌شود و دولت بزرگ سنگین و ناکارآمد است. از طرف دیگر دولت‌ها باید کوچک، برنامه ریز،چالاک و ناظر باشند در این صورت است که کارآمد می‌شوند. دولت‌های بزرگ توان حل مشکلات ملت را ندارند به این دلیل که خود پر از مشکل اند و باید مشکلات خود را حل کنند. در مقام ادعا اکثر دولت‌ها شعار‌های خصوصی‌سازی می‌دهند اما در مقام عمل بسیار کند و ناکارآمد عمل می‌کنند. برای مثال می‌توان گفت در حال حاضر یک لایحه‌ای از طرف دولت در مجلس تحت عنوان برداشت یک‌ونیم میلیارد دلار از صندوق توسعه ملی برای ایجاد اشتغال در روستاها وجود دارد که چند نکته اشتباه در این لایحه وجود دارد. یکی از این اشتباهات این است که لایحه به صندوق توسعه ملی دست درازی می‌کند و این صندوق هم برای بخش خصوصی است و نباید از سهم بخش خصوصی در موارد عمومی استفاده کرد. این مورد خلاف سیاست‌های ابلاغی رهبری، سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و سیاست‌های کاهش اتکای بودجه دولت به نفت است. روند باید روند کاهشی باشد اما در چهار سال گذشته روند اتکای دولت به بودجه نفت یک فرآیند افزایشی بوده است. نکته دیگر این است که برای ایجاد اشتغال در روستاها ما نیازمند به ارز نیستیم. اشتغال روستایی غالبا در بخش کشاورزی است که بخش کشاورزی هم ارز لازم ندارد. حتی خدمات روستایی هم نیاز زیادی به ارز ندارد.

این کار چه پیامدهایی برای اقتصاد ایران دارد؟

این کار یعنی تبدیل ارزها به ریال و پمپاژ نقدینگی که اثرش بالا رفتن تورم است که همین مورد به زیان خود روستایی‌ها است چرا که تورم بیشتر از همه به خانواده‌های کم‌درآمد جامعه بخصوص روستایی‌ها فشار می‌آورد. در دولت‌های گذشته، از حساب ذخیره ارزی برای رفع خشکسالی، برای تامین کالاهای اساسی و برای آب و برق و گاز روستا پنج میلیارد دلار برداشت شده بود. همان زمان بنده نماینده مجلس بودم مخالفت کردم و گفتم این پول به روستاها نخواهد رسید اما اعتراضم راه به جایی نبرد. این پول‌ها هم اگر واقعا صرف آبادانی روستاها می‌شد، وضعیت کنونی روستاها خیلی بهتر از امروز می‌بود. این موارد به نوعی فریب نمایندگان هم هست اما چون مساله آبادانی روستاها در میان است آنها موافقت می‌کنند.

گفت‌وگو: محمدحسین علی‌اکبری