اقتصاد مقاومتی و مدیریت مصرف آب در استان‌ها

توزیع مکانی آب در ایران به دلیل شرایط طبیعی بسیار ناهمگن است. همچنین توزیع زمانی نزولات جوی در کشور نیز مانند توزیع مکانی روند مشابهی را نشان می‌دهد و میزان آن در سال‌های مختلف و حتی فصول مختلف متغیر بوده و این مساله مشکلات گوناگونی را در چند سال اخیر برای بخش‌های مختلف، بویژه بخش کشاورزی و تامین آب شرب شهرها به همراه داشته کرده است.

در ایران منبع اصلی آب بارش است که به طور طبیعی سالانه 230 میلی‌متر یا 402 میلیارد متر‌مکعب است. این میزان یک سوم متوسط بارش جهان 831 میلی‌متر و یک سوم متوسط بارش آسیا 722 میلی‌متر است. در کشور پهناور ایران باتنوع متنوع اقلیمی حدود 30 درصد بارش به شکل برف و بقیه به شکل باران است. به این ترتیب در حالی‌که یک درصد جمعیت جهان در ایران زندگی می‌کنند، سهم ایران از منابع آب تجدیدپذیر فقط 36صدم درصد است. از 405 متر مکعب بارش، سالانه 269مترمکعب به اشکال مختلف از دست می‌رود. 2/93 درصد از آب باقیمانده صرف مصارف کشاورزی البته به شکلی غیراصولی می‌شود. 7/1 درصد به صنعت و معدن اختصاص می‌یابد و بقیه به مصارف دیگر و بخش شرب می‌رسد.

اشاره به درصدها برای این اهمیت دارد که بروز بحران آب، آنها را دستخوش تغییر می‌کند و سازمان‌های بین‌المللی هشدار می‌دهند با افزایش جمعیت در ایران، این کشور در سال 2025 درگیر بحران جدی آب خواهد شد. تحقیقات سازمان ملل حاکی از آن است که منابع قابل استفاده آب ایران از 2000 میلیارد متر مکعب در سال 1990 میلادی به 726 تا 860 میلیارد مترمکعب در سال 2025 کاهش خواهد یافت.

سهم سرانه سالانه آب از ذخایر زیرزمینی و سطحی در ایران، 6203 میلی‌متر در سال 1334، 2025 میلی‌متر در سال 69 و 816 میلی‌متر در سال 1404 خواهد بود و با توجه به مرز سرانه بحرانی در جهان که کمتر از هزارمیلی‌متر است، ایران در حال حاضر در مرز بحران کامل آبی قرار گرفته است.

تاکنون حدود 71 درصد از 130 میلیارد مترمکعب ذخایر آب تجدید شونده ایران مورد استفاده قرار گرفته است و به این ترتیب اگر این مقادیر را با توجه به سطوح تعریف شده جهانی میزان مصرف مقایسه کنیم، مشاهده می‌شود ایران وارد بحران آبی شده؛ بحرانی که پیامدهای مخرب آن در آینده نه‌چندان دور جبران‌ناپذیر خواهد بود.

مهم‌ترین چالش‌های منابع آب

1ـ نبود تعادل زمانی و مکانی بارش‌ها در کشور: منابع آب ایران از نظر زمانی و مکانی تعادل ندارند. از نظر زمانی بیشترین بارش‌ها در فصول زمستان و بهار صورت می‌گیرد که گیاهان و محصولات کشاورزی نیاز کمتری به آب دارند. از نظر مکانی بیش از 30 درصد بارش‌ها در دامنه‌های شمالی البرز که 10 در صد فضای کشور را تشکیل می‌دهند، می‌بارد و از طرف دیگر 60 درصد فضای کشور که شامل مناطق داخلی است تنها 30 درصد بارش‌ها را دریافت می‌کند.

2ـ کاهش کیفیت منابع آب: منابع آب در اثر بهره‌برداری و استفاده بی‌رویه همواره در معرض آلودگی یا کاهش کیفیت بوده است. در حال حاضر 29 میلیارد متر‌مکعب از پساب‌های شهری و صنعتی و کشاورزی کنترل نشده وجود دارد که خطر بالقوه‌ای برای کاهش کیفیت منابع آب است و پیش‌بینی می‌شود این روند در سال 1400 به حدود 40 میلیارد متر‌مکعب برسد.

3ـ‌ برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی: برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیر زمینی در بسیاری از دشت‌های کشور موجب سقوط سطح این آب‌ها شده و به دنبال آن بسیاری از قنات‌ها و چشمه‌ها خشک شدند که این امر موجب تخلیه آبادی‌ها و مهاجرت آنها به شهرها می‌شود. در حال حاضر سالانه 9 میلیارد متر‌مکعب کسری مخزن برای سفره‌های آب زیر زمینی کشور وجود دارد.

4ـ خروج آب‌های سطحی از کشور: سالانه حدود ده میلیارد متر‌مکعب از آب‌های سطحی کشور توسط رودخانه‌های مرزی از کشور خارج می‌شود. در همین حال از 425 میلیارد متر‌مکعب آب‌های ورودی به ایران 70 درصد آن توسط تبخیر از دسترس خارج می‌شود و فقط 130 میلیارد متر‌مکعب آن منابع تجدید شونده است.

چه باید کرد؟

در همین حال، برخی راه‌حل‌های موجود برای مقابله با بحران آب ایران از این قرار است:

1ـ مرفه‌سازی کشاورزان و جوامع روستایی: اعطای امتیازات بیشتر و سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی به منظور مدرنیزه کردن می‌تواند در افزایش بهره‌وری اقتصادی بخش کشاورزی مفید واقع شود. کشاورزان مرفه، دارای ظرفیت خطر پذیری و نوآوری هستند و تمایل بیشتری به بیشینه کردن بازده اقتصادی فعالیت‌های کشاورزی و مصرف آب خواهند داشت.

2ـ بازبینی الگوهای کشت در سراسر کشور: الگوی کشت حال حاضر بشدت نامناسب است و باید با درنظر گرفتن امنیت غذایی ملی و بر‌اساس میزان دسترسی به منابع منطقه‌ای و بهره‌وری اقتصادی مورد بازبینی قرار گیرد. دولت از طریق اعطای مشوق‌های اقتصادی مختلف از قبیل خرید تضمینی محصولات زراعی خاص در مناطق ویژه و با قیمت‌های خاص می‌تواند سبب تسریع اصلاحات الگوی کشت شود.

3ـ افزایش قیمت حامل‌های انرژی و آب: قیمت‌ها باید به گونه‌ای افزایش یابد که منعکس کننده هزینه واقعی آب و انرژی در هر منطقه باشند. البته باید در نظر داشت افزایش قیمت در کوتاه‌مدت می‌تواند پیامدهای منفی برای شرایط اجتماعی ـ اقتصادی کشاورزان و هزینه‌های سیاسی برای دولت به همراه داشته باشد. به منظور پیشگیری از این پیامدها، دولت باید با اعطای مشوق‌های اقتصادی از صدمه به کشاورزان جلوگیری کرده، مسیرآنان را در بهره وری از تکنولوژی‌های مدرن برای کاهش مصرف آب و انرژی هموار کند.

4ـ ایجاد بازار آب: دولت باید به طور جدی برای ایجاد یک بازار آب کوشش کند. ایرانیان باستان به عنوان طراحان موفق در طرح‌های تنظیم، تخصیص و داد و ستد آب شناخته شده‌اند. ایران حاضر نیز به یک بازار قابل اعتماد آب برای افزایش بهره‌وری اقتصادی آب نیاز دارد.

5ـ ایجاد حساب پس انداز آب برای محیط‌زیست: دولت باید ایجاد حساب‌های ذخیره آب برای محیط‌زیست را با جدیت دنبال و تلاش کند آب را از مزارعی با بازده اقتصادی کم بخرد تا به وسیله آن آبخوان‌ها را تقویت و اکوسیستم‌های آسیب دیده را احیا کند.

6ـ مدیریت انفعالی به جای مدیریت کارآمد: مدیریت منابع آب در ایران به تغییر وضعیت از مدیریت بحران (انفعالی) به مدیریت پیشگیرانه (فعال) نیاز دارد که اجازه ندهد مشکلات آب و آسیب‌‌های زیست‌محیطی به طور جدی توسعه یابند.

7ـ توزیع مناسب برنامه‌ها و نیروی مدیریت آب: دولت باید بین تلاش‌های خود برای بازیابی اکوسیستم‌ها و پیشگیری از آسیب‌های جدی در آینده توازن ایجاد کند.

در حالی که باید تلاش‌ها به منظور یافتن راه‌حلی برای مشکلات بارز منابع آب (از قبیل مساله دریاچه ارومیه) ادامه یابد، نباید مسائلی را که در آینده نزدیک رخ خواهد داد (از قبیل بحران منابع آب‌های زیرزمینی) فراموش شود.

8ـ بازچرخانی مجدد آب: باتوجه به کمبود منابع پایدارآب در جای‌جای کشور، بازچرخانی آب در بخش‌های مختلف می‌تواند الگویی مناسب باشد. تسریع در اجرای طرح‌های جمع‌آوری فاضلاب در شهرهای بزرگ به همراه احداث تصفیه خانه‌های مدرن مطابق با استانداردهای زیست‌محیطی، روشی مدرن و جدید برای آبیاری محصولات بخش کشاورزی به‌حساب می‌آید.

محمدرضا برازنده‌پور

کارشناس آب و فاضلاب مشهد

نوشین خلیل‌پور

کارشناس صنعت آب وبرق