جمعیت ایران در بستر تاریخ

در طول پنج سال از 1390 تا 1395 چهارمیلیون و 776 هزار و 601 نفر افزایش یافته است. تعداد خانوارها نسبت به پنج سال قبل حدود سه میلیون و ده هزار و 388 خانوار افزوده شده است.

نخستین آمارگیری

آمارگیری‌های پنج سال به پنج سال طی ادوار اخیر متداول شده اما در سال 1335هـ.ش نخستین آمارگیری سراسری جمعیت به روش مرسوم واستاندارد انجام شد. دومین سرشماری در سال 1345 و سومین سرشماری نیز در سال 1355 انجام گرفت. پس از انقلاب اسلامی در سال‌های 1365، 1375 و 1385 سرشماری برگزار شد.

البته باید یادآور شویم در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه یک آمارگیری شهری در دارالخلافه تهران انجام شد که بنای صحیحی نداشت و بیشتر روی پیشه، صنف و طبقات اجتماعی متمرکز بود‌، مثلا تعداد آقایان، نوکرها، غلام‌ها، ارامنه و کلیمیان.

درکنار این، سال 1318 هـ. ش نیز یک آمارگیری جمعیت به طور ناقص در تهران و شهرهای بزرگ آن دوران انجام پذیرفت که دقیق نبود. اما در سال‌های پس از شهریور 1320 لزوم سرشماری جمعیت مبرم گردید و بالاخره با مقدمات لازم برای نخستین‌بار در سال 1335 سرشماری جمعیت عملی گردید.

جمعیت ایران در دوره هخامنشی

آمار و ارقام بسیار کهن ازجمله نظرات هرودوت که آورده است جمعیت ایران در دوران هخامنشیان 50 میلیون نفر بوده ، قابل قبول نیست.

بنابر منابع موثق ، در دوران مسیحیت تمام دنیای شناخته شده آن زمان یعنی آسیا، اروپا و شمال آفریقا 300 میلیون نفرجمعیت داشته، امپراتوری روم که سامانه‌های اداری مرتبی داشته و صد ملت را درون مرزهای خود جای داده بود و از54 میلیون جمعیت برخوردار بوده، در حالی‌که قلمرو امپراتوری روم شامل اراضی حاصلخیز، سبز و خرم و پرآب بوده است اما درمقابل،بیشتر وسعت ایران در نواحی بری با آب و هوای کم باران و اراضی خشک بوده ولذا تصور نمی‌رود به‌راستی یک ششم مردم سیاره زمین در ایران زندگی می‌کرده‌اند.

به‌طور کلی وسعت ایران از پنج میلیون کیلومترمربع در عصر هخامنشی طی ادوار بعد بتدریج کمتر شده و درعصر صفویه به دو میلیون و 500 هزار کیلومترمربع کاهش یافته که در اوایل قرن نوزدهم و طی دهه‌های آن قرن این وسعت کمتر شده و به یک میلیون و 648 هزار و 195 کیلومترمربع رسیده است.

کاهش جمعیت ایران تابع حوادث طبیعی مانند سیل، زلزله، طاعون‌های بزرگ، وباهای عام و انواع بیماری‌ها بوده و علاوه بر آن در حملات اقوام بیگانه مانند یونانیان در عصر اسکندر، تازیان در قرن هفتم، غزها و اوغوزها در قرون بعد از اسلام و بویژه یورش سهمگین مغول در قرن هفتم هجری میلیون‌ها نفر کشته شده‌اند. در یورش مغولان به ایران بین شش تا 9 میلیون قتل‌عام شده‌اند و آماری که خواجه رشید‌الدین فضل‌الله همدانی، وزیر غازان‌خان در کتاب جامع‌التواریخ غازانی براساس آمار دقیق و گزارش‌های مالیاتی ارائه می‌دهد حکایت از آن می‌کند که تنها در شهر نیشابور حدود 800 هزار نفر سر بریده شده‌اند که ارقام خواجه شمس‌الدین جوینی نیز این آمار را تائید می‌کند.

جمعیت ایران درقرن 19میلادی

در آغاز قرن 19 میلادی «آمره امیلین ژوبر» نماینده مخصوص امپراتور ناپلئون که یکی دو سال در ایران اقامت داشته، جمعیت کشور را حدود پنج میلیون و 500 هزار نفر می‌داند در حالی که شاردون تاورنیه، کمپفر، جمعیت ایران در عصر صفوی را تا حدود 30 میلیون برآورد می‌کرده‌است .جیمز موریه انگلیسی دبیر سفارت انگلستان در تهران جمعیت ایران را تا شش میلیون و 500 هزار نفر بالا می‌برد و آن را شامل جمعیت ناچیز یک میلیون نفری شهرنشین و اکثریت جمعیت ده‌نشین و عده‌ای چادرنشین (عشایر) می‌داند.

علت این کاهش جمعیت از سال 1135 هـ.ق/ 1722 م یعنی تاریخ سقوط اصفهان به دست محمود افغان، محاصره طولانی آن شهر از ماه مارس 1722 تا ماه اکتبر همان سال و قحطی و مرگ‌و‌میر جمعیت اصفهان است که آن را حدود 600هزار نفر می‌دانستند. سپس حوادث مختلف و دوران اشغال کشور به وسیله افغان‌ها، ترک‌های عثمانی و روس‌ها چنان بر جمعیت کشور تاثیر گذاشت که جمعیت اصفهان در حدود صد سال بعد به 50 هزار نفر کاهش یافته بود.

به طور کلی جمعیت ایران در سال 1279 هـ.ش برابر آمارگیری‌های منابع مختلف خارجی بین
هشت میلیون و 500 هزار تا 9 میلیون و 800 هزار نفر و حداکثر 10 میلیون و 720 هزار نفر بوده است.

در 1290 هـ.ش آماری بین 9 تا 10 الی 11 میلیون نفری از جمعیت ایران ارائه شد. در سال 1300 هـ.ش جمعیت بین 9 میلیون و 700 هزار نفر تا 11.13 تا 12.73 میلیون نفر گزارش شده است.

هوتم شیندلر، محقق آلمانی که در خدمت ناصرالدین‌شاه بوده در اواخر قرن نوزدهم برابر (1263 هـ.ش) جمعیت ایران در شهرها را 1.984 نفر و در روستاها 3.780 و در مناطق عشایری 1.91 و مجموعا 7.654 میلیون نفر دانسته است.

جمعیت فعلی نمادقدرت وسلامت

زولوتاریف روسی در همان زمان شش میلیون و کرزون شش سال بعد حدود 9 میلیون و مدودف در 1287 هـ. ش فقط ده میلیون دانسته بودند. جمعیت ایران بین ارقام 11 تا 13 میلیون گزارش می‌شده و از سال 1315 گفته می‌شد که 14 میلیون نفر در ایران زندگی می‌کنند. جمعیت تهران در 1318 حدود 500 هزار نفر برآورد شده بود. در سال 1325 جمعیت ایران به رقم 15 میلیون و در سال 1330 به 16 میلیون و در سال 1335 به 18.96 میلیون نفر رسید.

به هر ترتیب برای اولین بار در تاریخ هشت هزار ساله اخیر ایران جمعیت کشور ما به رقم 80 میلیون نفر نزدیک شده که علت آن کاهش بلایای مختلف ازجمله وبا، طاعون، حصبه، ارتقای سطح بهداشت و تندرستی و ایمنی در برابر حملات اجانب و ارتقای قدرت دفاعی کشور است.

خسرو معتضد - تاریخ نگار