نگینی در‌ حاشیه ‌کویر

مساجد هر چه قدیمی‌تر و ساده‌تر و بی‌آرایه‌تر باشد به سنت مسجد سازی پیامبراکرم اسلام نزدیک‌تر است. در این میان می‌توان به جرات مسجدجامع شهر نایین را شبیه‌ترین مسجد ایران به مسجد مدینه‌النبی پیامبر(ص) دانست. مسجدجامع نایین که تاریخی بسیار کهن دارد و به روایتی حتی متعلق به دوران اولیه ورود اسلام به ایران است، گرته‌برداری شده از مسجدالنبی مدینه است. مسجد نایین با سبک معماری ساده در عین حال پرشکوه‌اش به یکی از زیباترین مساجد صدر اسلام تبدیل شده است؛ مسجدی که طی قرون متمادی محکم و استوار پابرجا بوده و سایه‌اش بر سر شهر نایین افتاده است. در واقع یکی از دلایل رونق شهر نایین در سال‌های دور و نزدیک وجود این مسجدجامع بزرگ بوده است. مسجدجامع نایین به دلیل این که در منطقه کویری ساخته شده است، یک مسجد خشتی آجری محسوب می‌شود. بیشتر مصالح به کار رفته در ساختمان مسجدجامع نایین از خشت و آجر است. از این نظر نیز به مسجد پیامبر اکرم (ص) در مدینه شباهت ویژه‌ای دارد. در واقع می‌توان گفت که مسجدجامع نایین با الگوبرداری از مسجد پیامبر در مدینه ساخته شده ‌است. مسجد جامع نایین از معدود مساجد اولیه شبستانی است که کمتر دستخوش تغییر و تحول شده و صورت اولیه خود را تا امروز حفظ کرده است.

این مسجد درمحله قدیم شهر نایین واقع شده است که در اطراف آن منزل پیرنیا و نارین قلعه (نارنج قلعه) قرار دارد که قدمتش به دوره قبل از اسلام در زمان حکومت اشکانیان و ساسانیان می‌رسد و اکنون تل‌خاکی بیش از آن باقی نمانده است. چون شهر نایین در منطقه کویری قرار گرفته، مصالح معمول منطقه، خشت و آجر است و مسجدجامع نایین نیز با خشت و آجر ساخته شده است. آنچه بیننده را در اولین برخورد با این مسجد به وجد می‌آورد اوج هنر آجرکاری است که معماری این بنا را در پوسته‌ای از خاک رس قرار داده است.

در مورد زمان ساخته شدن مسجدجامع نایین توافق نظری وجود ندارد. هر یک از مورخان و باستان‌شناسان یک تاریخی را به آن نسبت می‌دهند. اما بسیاری از کارشناسان با توجه به سبک معماری آجری و ساده این مسجد و این که شباهت زیادی به مسجدالنبی دارد، زمان ساخت آن را همان قرون ابتدایی ورود اسلام به ایران دانسته‌اند. به صورتی که بنا به شواهد موجود بنای اولیه این مسجد را به عمربن عبدالعزیز، خلیفه هشتم امویان که دوران خلافتش از 99 تا 101 بوده، نسبت داده‌اند. مسجد جامع نایین در سده‌های بعدی تغییر و پیشرفت کرده است؛ خصوصا در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری در این مسجد ساخت و ساز‌های فراوانی شده است. محراب این مسجد که در دوره عباسیان ساخته شده، در واقع یکی از بی‌نظیرترین نمونه‌های هنر محراب سازی در دوره عباسیان بوده است. در واقع این مسجد جزو اولین مساجد با شکوهی بوده که در ایران ساخته و البته بعد‌ها نیز گسترش پیدا کرده است. در این بین اما پروفسور پوپ ساخت این مسجد را سال 350 هجری قمری می‌داند. در مقابل وی باستان‌شناس فرانسوی آندره گدار ساخت مسجد را متعلق به دوره حکومت دیلمیان می‌داند. اما به نظر می‌رسد روایت درست‌تر آن است که باید پایه اولیه احداث مسجد را در دوره ورود مسلمانان به نایین و ایران دانست و بعد‌ها در قرون بعدی و حکومت‌های آینده مسلمانان گسترش پیدا کرده است. به هر صورت این مسجد را می‌توان در فهرست قدیمی‌ترین مساجد ایران قرار داد.

البته این موارد گفته شده، تنها شاخصه این مسجد زیبا نیست. مسجدجامع نایین اصفهان جز معدود مساجد ایرانی است که هنوز به سبک قدیمی و دوران اولیه‌اش مانده است. این مسجد کمتر دچار تغییر و تحول شده و در طول تاریخ همچنان شکل اولیه خود را حفظ کرده است. معماری مسجدجامع نایین در نوع خود واقعا زیبا و بی‌نظیر است به گونه‌ای که نمای بیرونی مسجد از آجر و جرز‌های ساده و زیبا پوشیده شده است. از طرف دیگر، در جای‌جای دیوارهای مسجد با خطوط اسلیمی ظریف تزئینات زیبایی را به وجود آورده‌اند. در کنار اینها باید به این هم اشاره کرد که تمام ورودی‌ها، سقف دهانه‌ها و محراب مسجد نایین به دلیل معماری خاصی که دارد یک بنای باارزش تاریخی است. مصالح اصلی این مسجد آجر و گچ است. تزئینات چیدمان آجرها در طرح‌های مختلف و گچبری‌های بسیار نفیسی است که روی محراب و ستون‌ها به چشم می‌خورد. یکی از دلایل شکوه و جلال مسجدجامع نایین گچبری زیبا و بی‌نظیر آن است. روی ستون‌های مسجد گچبری‌های بی‌نظیری کار شده است. حتی بعضا آمیزه‌‌هایی از چهره‌نگاری در این گچبری‌ها دیده می‌شود. روی چند ستون واقع در شبستان قبله و نیز محراب نوعی گچبری وجود دارد که آن را شبیه به گچبری‌های ساسانی دانسته‌اند برخی از این ستون‌ها تزئینات گچی با نقوش گیاهی و هندسی دارد.

مسجد نایین با این که بسیار ساده است اما در عین حال پیچیدگی معماری خاص خودش را هم دارد. در واقع شکل ظاهری مسجد مربع است. این مسجد یک حیاط مرکزی نسبتا کوچک دارد که در اطراف آن، ایوان و شبستان‌ها با ستون‌های کوتاه و طاق‌های هلالی دیده می‌شود. این مسجد دارای یک مناره 28 متری شامل صحن و شبستان‌هایی در سه جبهه و رواقی در جبهه مقابل قبله بوده و با دیواری خشتی محصور می‌شده که امروزه هنوز قسمت‌هایی از این دیوار باقی است. این مسجد فاقد ایوان و گنبد خانه است و منار مسجد با نقشه‌های چند ضلعی در کنار یکی از این ورودی‌هاست. بر اساس نقشه‌ای که از این مسجد ترسیم شده، مسجد دارای شش ورودی بوده است. یکی از ورودی‌های مسجد متعلق به دوره ایلخانی است. در این دوره بناها دارای ارتفاع زیادی بود به همین دلیل ارتفاع این ورودی نسبت به ورودی‌های دیگر مسجد بیشتر است.

محراب این مسجد از نظر معماری و تزئیناتی که دارد یک اثر تاریخی بی‌بدیل محسوب می‌شود. در اصل باید گفت که یکی از زیباترین نمونه‌های محراب مساجد ایرانی است محراب مسجد نایین که در ضلع جنوبی مسجد قرار دارد به دلیل داشتن گچبری‌های بسیار ظریف و زیبا منحصر به فرد است و خوشبختانه تاکنون هم به خوبی حفظ شده و کمتر آسیب دیده است. این محراب به مسجد جلوه خاصی می‌دهد. در کنار این محراب یک منبر چوبی منبت‌کاری شده نیز وجود دارد که ان هم در نوع خود زیباست. این منبر چوبی پنج متر ارتفاع دارد. روی منبر چوبی با خط ثلث برخی از آیات قرآن نوشته شده و در کنارش نیز نام واقف، هنرمند و تاریخ ساخت آن به جای مانده است. هر دو این آثار به وسیله میراث فرهنگی حفظ شده و پشت شیشه‌های مخصوص قرار دارد تا از گزند‌ احتمالی به دور باشد و البته گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ ایران و اسلام بتوانند آنها را ببینند .

یکی از عجیب‌ترین ساختمان‌سازی‌ها در این مسجد صحن زیرزمینی آن است. در واقع در زیر صحن اصلی مسجد شبستانی قراردارد. این شبستان زیرزمینی سقفی کوتاه دارد. در زمان‌هایی که خطر جنگ و تهاجم، مردم را تهدید می‌کرده است به آنجا پناه می‌بردند. در ضمن بیشتر در تابستان از آن استفاده می‌کردند تا از گرما در امان باشند. در این شبستان کلاس‌های درس و بحث نیز برقرار بوده است. یکی از جلوه‌های جالب معماری این شبستان زیرزمینی این است که نور این قسمت از سنگ‌های مرمری که در کف حیاط وجود دارد تامین می‌شود. به این شکل که نور خورشید به وسیله سنگ مرمر به شکل ملایمی به این شبستان می‌تابد. از دیگر جنبه‌های زیبای این مسجد، دو نوع کتیبه زیباست که یکی از آنها گچبری و نوع دوم با رنگ روی گچ ترسیم شده‌ است.

در معماری مساجد ایرانی و اسلامی یکی از مهم‌ترین موارد همواره تعیین قبله بوده است. صحن همه مساجد بزرگ را در امتداد جهت قبله می‌ساختند. در مسجد جامع نایین مرز مشخصی در بنا وجود دارد و از یک فضا به فضای دیگر دعوت شده و هر فضا با بقیه فضاها کامل می‌شود. مثلا استفاده از نور، اختلاف ارتفاع در سقف. جبهه قبله و جبهه روبه‌روی آن هر کدام پنج دهانه در مجاورت صحن دارد و در هر دو جبهه دهانه وسط از دهانه‌های اطراف اندکی بزرگ‌تر است. ارتفاع این دو دهانه نیز کمی بزرگ‌تر از ارتفاع دهانه‌های مجاورشان است و به این ترتیب ضمن آن که این دو جبهه دیگر یافته، دهانه وسط در آنها یا به عبارت دیگر محور قبله و محراب اهمیت یافته‌ است. نور این شبستان از روزن‌هایی که در سقف تعبیه شده و از سوی دیگر با کف صحن در روی هر یک از روزن‌ها یک سنگ مرمر قرار داده‌اند. برای جلوگیری از رانش، بین قوس‌ها از چوب‌هایی به نام کش استفاده می‌کرده‌اند. استفاده از سرداب، به دلیل شرایط آب و هوایی گرم و خشک در این مسجد است. به علت رعایت شرایط اقلیمی و دارا بودن حیاط مرکزی این مسجد درونگراست. یعنی بیش از این که به نمای بیرون اهمیت داده شود به ساختار معماری درونی آن اهمیت داده شده است. از طرف دیگر، این مسجد به نوعی مرکزیت شهر را هم داشته و بازار و معبر‌های شهری در اطراف آن شکل گرفته است. به هر صورت نایین همچون نگینی در حاشیه کویر و موقعیتش را مدیون همین مسجد تاریخی است. خوشبختانه در سال‌های اخیر نسبت به حفظ و نگهداری خود مسجد و فضاهای اطراف آن توجه ویژه‌ای شده است، به صورتی که نارین قلعه و کوچه پس کوچه‌های بین آن و مسجد جامع بهسازی شده است.

خانه پیرنیا نیز به عنوان یک مرکز گردشگری در حاشیه مسجد قرار دارد. خود مسجد هم که اصلی‌ترین جاذبه گردشگری این شهر محسوب می‌شود. به نظر می‌رسد اگر بیشتر به شناساندن این بنای تاریخی توجه شود نایین با توجه به موقعیت جغرافیایی‌اش که نزدیک تهران و اصفهان است، می‌تواند پذیرای گردشگران داخلی و خارجی بسیاری باشد. خصوصا گردشگران خارجی را می‌توان با عظمت و شکوه تمدن ایرانی و اسلامی که در مسجدجامع نایین تجلی یافته است بیشتر آشنا کرد.

فواد شمس