شوت سـاحران به دروازه فوتبـال

جادوگران به فوتبال رسیدند؛ خبری که بیش از یک دهه است در فوتبال ایران شنیده می‌شود، سایت‌ها و روزنامه‌های ورزشی به آن می‌پردازند و صداوسیما ساعاتی از برنامه‌های خود را به آن اختصاص می‌دهد. استفاده از رمال‌ها و فالگیرها در میان اقشار مختلف جامعه کم و بیش متداول است، اما وقتی پای جادوگرها به میدان فوتبال باز شد، جادوی فوتبال نیز در کنار الگوهای فرهنگی جامعه قرار گرفت و درباره این‌که واقعا جادو جنبلی در کار است یا نه، بررسی‌هایی انجام شد.

اکنون که بحث جادو در ورزش به‌ویژه در فوتبال چند سالی است متداول شده و برخی پیروزی در رقابت ورزشی را منوط به اتفاقات و موارد دیگر خارج از میدان ورزش ازجمله جادو می‌بینند، باید ریشه‌های این قبیل موضوعات را گسترده‌تر جست‌وجو کرد و پرسید اساسا چرا در نهاد ورزش باید چنین باورهایی به وجود آید؟ در میدانی که افراد سختکوش‌تر به نتایج مطلوب می‌رسند چگونه برخی دوست دارند مشکلاتشان را با وِرد خواندن و فوت کردن حل کنند؛ نکاتی که با روح اصلی ورزش سازگاری ندارد و تلاش یک گروه را زیر سوال می‌برد.

رویای تغییر

داروین صبوری، جامعه‌شناس ورزشی در پاسخ این پرسش که چرا افراد به سحر و جادو روی می‌آورند، می‌گوید: جادو رویای تغییر در عالم طبیعی است به وسیله نیروهای فراطبیعی ناشناخته و مرموز. جادو کوشش انسان اولیه بود برای تسلط بر طبیعتی که نسبت به آن جهل داشت و شناخت کافی نداشت. جادو دو نوع دارد؛‌ جادوی سیاه و جادوی سفید. جادوی سیاه برای کار زیانبار استفاده می‌شد و از جادوی سفید نیز انسان اولیه برای کار‌هایی مثل شفای بیماران بهره می‌گرفت. امروز می‌خواهیم درباره جادوی ورزش صحبت کنیم؛ این که چرا هنوز قسمتی از ذهن ما و نه فقط ما بلکه بسیاری از مردم دنیا هنوز از این مساله عبور و رهایی پیدا نکرده، پرسش بزرگی است. این که چرا انسان نتوانسته از دام تمام نیروهایی که او را از اندیشیدن بازمی‌دارد، رهایی یابد، با علم جامعه‌شناسی در ارتباط است، به‌خصوص در جوامعی که انسان‌ها از پیش‌بینی آینده‌شان ناتوان باشند.

این جامعه‌شناس ورزشی از دیدگاه علمی به موضوع وارد می‌شود و ادامه می‌دهد: هر جا علم عقب‌نشینی کند فضا برای موضوعات غیرعلمی باز می‌شود و قادر نخواهیم بود به لحاظ علمی آنها را تبیین و تفسیر کنیم. در جامعه مصطلح است که مثلا می‌گوییم فلان آدم خوشبخت یا بدبخت است. آدم بدشانس هم ریشه در همین نگاه جامعه‌شناسی یا مردم‌شناسی دارد. بیان این تعابیر در مورد انسان‌ها نادیده گرفتن تلاش و تدبیردر زندگی روزمره است که می‌تواند ریشه چندین هزار ساله داشته باشد.

دکتر مصطفی مهرآیین، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه درباره جادو و ریشه خرافه در جامعه نظرات جالب توجهی دارد و تسری پیدا کردن این موضوع در ورزش را با آنچه در دیگر حوزه‌های جامعه اتفاق می‌افتد، بی‌ارتباط نمی‌داند. دکتر مهرآیین می‌گوید: این بحث‌ها ورود به جامعه‌شناسی فرهنگ است که نسبتی است میان مفهوم ورزش و فرهنگ. کار اصلی فرهنگ، معنابخشی به زندگی است. در فرهنگ الگوهای متفاوتی متداول است؛ مثل الگوی دین، علم، ایدئولوژی، ادبیات و هنر. یکی دیگر از این الگوها که در جهت معنابخشی به انسان شکل گرفته، بحث جادوست که به صورت خرافات هم شناخته می‌شود.

این استاد دانشگاه در توضیح بیشتر جادو در میدان ورزش می‌گوید: این موضوع دو زاویه دید متفاوت دارد. یک جامعه‌شناس به این موضوع کاری ندارد که خرافه است یا نیست، اما وظیفه دارد فرقش را با علم یا گزاره‌های دیگر نشان بدهد. ما در علم آنچه را که می‌بینیم، باور می‌کنیم و آنچه را که نمی‌بینیم، باور نمی‌کنیم. علم تجربه‌گراست. به همین دلیل نقطه آغاز علم از تجربه و از سطح واقعیت است. در جادو اما گزاره‌های ما برعکس است و می‌گویم چون من باور دارم، پس می‌بینم، برخلاف علم که ما از سطح واقعیت شروع می‌کنیم تا به سطح باور برسیم. از طرفی به این مسائل نباید بی‌معنا و زشت نگاه کرد.

جادو تفکیکی است بین امر باورپذیر و امر باورناپذیر. وقتی ما در مراسم جادو شرکت می‌کنیم، از طرف فرد جادوگر این فرآیند یک فرآیند رابطه و درخواست تعامل اجتماعی است و نیرویی که فرد از این رابطه درونی پیدا می‌کند همان نیروی جادوست زیرا فرد نیازمند قدرت است. قدرت در نتیجه این تعامل ایجاد می‌شود؛ چه جادو عمل کند، چه نکند.

تبعات در جامعه

این موضوع یک بار در برنامه جامعه‌شناسی ورزشی رادیو ورزش برای مخاطبان مطرح شد که چه اتفاقی باعث می‌شود ‌ برخی ورزشکاران به سراغ این مسائل بروند؟ در این برنامه شنوندگان زیادی که تلفن‌های آنها پخش شد، منکر هر گونه قدرت جادویی در میان ورزشکاران می‌شدند، اما استفاده از جادو جنبل را در برخی میدان‌های ورزشی رد نکردند. حتی برخی افراد جادو را در ورزش ایران اپیدمی معرفی کردند که علاوه بر فوتبال به ورزش‌های دیگر هم سرایت کرده است. این افراد دلیل عمده استفاده از جادو جنبل را فقر اطلاعات و گریز از علم‌گرایی می‌دانند و معتقدند افرادی که در میدان ورزش به این قبیل کارها متوسل می‌شوند، اعتقادی به خودشان ندارند یا مبنای دینی زندگی‌شان ضعیف است.

اما تبعات این قبیل کارها در جامعه به چه صورت است؟ صبوری که در این زمینه مطالعاتی هم انجام داده است، می‌گوید: این طور نیست که اگر فقط ورزشکاران ما به رمال و جادوگر مراجعه کنند، این عمل به کل اجتماع تسری پیدا کند. نهاد ورزش و کنشگران آن جزیره‌ای جداافتاده از نهادهای دیگر اجتماع نیستند. باید بپذیریم ما هر تبیین و تفسیری که ارائه می‌دهیم، نه تنها در میدان ورزش بلکه در میدان‌های اجتماعی با همان تدبیر به کار می‌رود. کارکردها منفک است و نهادهای دیگر را باید دخیل بدانیم. سیاست و اقتصاد دو حوزه اساسی در این ارتباط است، اما چون ورزش قابل رویت و فهم است، در نهاد ورزش، این مشکلات بیشتر از حوزه‌های دیگر فرصت بروز پیدا می‌کند. در جامعه آدم‌های ناامید به سمت آدم‌هایی می‌روند که به آنها امید بدهند. در این نوع ارتباط برای یافتن قدرت درونی، انگشت اتهام به سوی خود افراد است که می‌شنوند: «تو باید ذهن خودت را عوض کنی.»

نرخ جادو در فوتبال

دکتر مهرآیین ریشه بسیاری از مشکلات را در اجتماع جست‌وجو می‌کند و می‌گوید، نظم هر پدیده‌ای را باید توضیح داد و نظم پدیده جادوگری براساس وجود ضعف و نیاز به احساس قدرت شکل می‌گیرد.

وی ادامه می‌دهد: ما ریشه اجتماعی مشکلات را تبیین نمی‌کنیم. مشکلات ورزش ما نهادی و سازمانی است، نبود علم و دانش مدیریت است. سازمان مدیریتی در به سامان رساندن ورزش به صورت علمی ناتوان است، زیرا چنانچه ورزشکار ما به شکل ساختاری تمرین کند، شرایطش برای انجام فعالیت بهتر می‌شود.

این جامعه‌شناس در ادامه حرف‌هایش به مساله جادو و خرافه در کشورهای مختلف دنیا اشاره می‌کند و می‌گوید: جاهای دیگر ازجمله در اروپا ، آفریقا و آمریکا هم‌صحبت از جادو جنبل وجود دارد، ‌اما نرخ آن در کشورهای مختلف متفاوت است.

صبوری در پایان به نکته مهمی اشاره دارد و این که برخی افراد در پوشش دین دست به جادو جنبل می‌زنند در حالی که جادو از دنیایی متفاوت از دین می‌آید. این جامعه‌شناس ورزشی می‌گوید: ما عوامل جداکننده دین از جادو زیاد داریم که در این مقال نمی‌گنجد، اما مهم‌ترین نکته این است که دین به دنبال هدف و سعادت بشری است و انسان در نهایت با دین‌پذیری و باور آن به کمال می‌رسد و اعتقاد و اعتماد قلبی پیدا می‌کند و ریشه‌های اعتقادی‌اش محکم می‌شود، اما در دنیای جادو فقط منفعت فرد است که تبیین پیدا می‌کند. بنابراین جایی که صحبت از دین است، جادو جنبل فرصت ورود پیدا نمی‌کند. من هم بر این باورم که امروزه در ایتالیا و اسپانیا که قوی‌ترین لیگ‌های فوتبال را در اختیار دارند مصادیق جادوگری پیدا می‌شود، اما نرخ آن کمتر است.

محمد رضاپور

ورزش