رباتیک، قطاری است که با سرعت پیش می‌رود

برگزاری مسابقات روبوکاپ تا چه اندازه در روند پیشرفت تیم‌های شرکت‌کننده تاثیرگذار است؟

مدرسی: یکی از وظایف کمیته فنی این است که بستری فراهم شود تا چشم‌اندازی که در نظر داریم، تحقق یابد. ما هر سال تلاش کرده‌ایم در لیگ شبیه‌سازی به سمتی حرکت کنیم تا این شبیه‌سازی به دنیای واقعی نزدیک‌تر شود. در دیگر لیگ‌ها نیز موضوعات دیگری مطرح است. ربات‌هایی که می‌خواهند در این لیگ، شهر را از پیامدهای ناشی از وقوع زلزله نجات دهند باید با بهره‌گیری از هوش محیطی اوضاع را تحت کنترل قرار دهند آتش‌سوزی را مهار کنند و شهروندان را از زیر آوار نجات دهند، به‌گونه‌ای که کمترین تلفات در شهر اتفاق بیفتد. در لیگ ربات‌های واقعی مسائل دیگری مطرح است. همچنین در لیگ ربات‌های سه‌بعدی موضوعات دیگری مطرح می‌شود. چند سال پیش قرار شد براساس قراردادی که بین دانشگاه و ستاد مدیریت بحران شهری بسته شد، از نتایج به‌دست آمده در این حوزه برای مدیریت بحران استفاده شود. بعد از زلزله رودبار با توجه به عمق فاجعه عملا ساعت‌ها شهر بدون مدیریت رها شده بود تا این که مقامات دیگر مناطق برای کمک به این منطقه اعزام شدند. مهم این است که در لحظات اولیه پس از وقوع زلزله که همه با بحران مواجه می‌شوند، بتوان با استفاده از تجربه‌های به‌دست آمده در لیگ ربات‌های امداد و نجات، بحران زلزله را مدیریت کرد و تلفات ناشی از وقوع زلزله را کاهش داد. زلزله کوبه ژاپن نیز با تلفات گسترده‌ای همراه بود. سال 2001 لیگ ربات‌های شبیه‌ساز امداد و نجات با هدف مدیریت و ساماندهی نیروهای امداد و نجات تشکیل شد و براساس برنامه‌ریزی انجام شده قرار شد در سال‌های آینده از ربات‌ها به عنوان نیروهای قابل برنامه‌ریزی برای کاهش خسارات بلایای طبیعی استفاده شود.

در داوری مسابقات روبوکاپ چه عاملی ملاک داوری است که موجب برتری یک تیم در مقایسه با دیگر تیم‌های شرکت‌کننده می‌شود؟

مدرسی: ما در کمیته فنی سروری آماده می‌کنیم که از طریق آن، دنیای واقعی را شبیه‌سازی می‌کنیم. هر سال این سیستم بیشتر به دنیای واقعی شبیه می‌شود. در این روش سناریویی از یک شهر واقعی تهیه می‌ شود و بر اساس این سناریو اتفاقات خاصی را مشاهده می‌کنیم. بر این اساس 20 ربات آتش نشان، 15 ربات آمبولانس و 15 ربات برای برقراری ارتباطات آسیب دیده پس از وقوع زلزله مدیریت شهر را در دست می‌گیرند. هر سیستم در این سناریو برای انجام کار بخصوصی سازماندهی شده است. تیمی که در این شرایط بتواند شهروندان بیشتری را نجات دهد، کمترین تلفات را به همراه داشته باشد و به‌گونه‌ای شهر را مدیریت کند که بخش‌های محدودتری از شهر با بحران‌هایی نظیر آتش‌سوزی مواجه شود، بیشترین امتیاز را کسب می‌کند. بر این اساس سناریوهای مختلفی اجرا می‌شود که عملکرد تیم‌ها در این سناریوها مورد بررسی قرار می‌گیرد.

جایگاه تیم‌های ایرانی را در مقایسه با تیم‌های شرکت‌کننده از دیگر کشورها چگونه ارزیابی می‌کنید؟

اکبری: وجه تمایز اصلی تیم ما در مقایسه با دیگر کشورها سابقه بلند‌مدت و ساختار این تیم است. در دانشگاه صنعتی امیر‌کبیر، سال‌های متمادی دانشجویان خوبی در این زمینه فعالیت کرده‌اند که از ساختار و بدنه علمی قوی برخوردارند. تیم‌های ما استخوان‌بندی خوبی دارند. لازمه رسیدن به موفقیت، وجود هماهنگی بین اعضای گروه است. ما در همکاری ضعف نداریم. بخصوص در رشته رباتیک که وجود همکاری یک ضرورت محسوب می‌شود. بدون همکاری، موفقیت دست‌یافتنی نیست. در یک تیم همه باید همدل باشند. بر این اساس می‌توان وجود همکاری و همدلی بین اعضای تیم را از ویژگی‌ها و مشخصات بارز تیم‌های اعزامی از کشور دانست.

دانشجویان چه تیم‌هایی می‌توانند در حوزه رباتیک فعالیت داشته باشند؟

اکبری: براساس لیگ‌های مختلفی که در این حوزه وجود دارد، دانشجویان رشته‌های مختلف می‌توانند در این حوزه فعالیت داشته باشند. برای مثال در لیگ ربات‌های شبیه‌ساز امداد و نجات،تمرکز اصلی کار ما روی هوش مصنوعی است و در این زمینه دانشجویانی از مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری می‌توانند عضو تیم شوند. رباتیک بین رشته‌ای است و بر این اساس، دانشجویانی از دانشکده‌های مهندسی برق، مکانیک، کامپیوتر، علوم کامپیوتر، مهندسی پزشکی و هوافضا می‌توانند در این حوزه فعالیت داشته باشند. یکی از ویژگی‌های مهم اعضای تیم‌های رباتیک، علاقه آنها به این حوزه است. خیلی از افراد ابتدا با علاقه وارد این حوزه می‌شوند اما اگر این علاقه پایدار نباشد، نمی‌توانند به همکاری ادامه دهند. فعالیت در حوزه رباتیک با سختی‌هایی همراه است و با علاقه می‌توان با این سختی‌ها کنار آمد.

مدرسی: من خودم به دلیل علاقه شخصی وارد حوزه رباتیک شدم. بدون تردید اگر فردی به این حوزه علاقه نداشته باشد، نمی‌تواند تاثیرگذار باشد.

به نظر می‌رسد رباتیک در کشور از نظر بازار کار جایگاه خوبی ندارد. آیا واقعا این‌طور است؟

اکبری: همان‌طور که گفته شد رباتیک حوزه بین‌رشته‌ای است و نباید در این رشته تنها به دنبال بازار کار بود. بعضی اعضای تیم رباتیک در حوزه‌های دیگر مانند هوافضا یا برق یا مکانیک زندگی روزمره خود را تعقیب می‌کنند. بنابراین در این حوزه محدودیت بازار کار وجود ندارد. اغلب افرادی که در حوزه هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند در حوزه نرم‌افزار فعالیت دارند. این‌طور نیست که تصور کنید فردی که در حوزه رباتیک فعالیت می‌کند می‌تواند صفر تا صد یک ربات را بسازد. بنابراین هر فردی براساس تخصصی که در این زمینه دارد، می‌تواند در زمینه‌های دیگر فعالیت کند.

صادق‌نژاد: در جامعه ما این باور باید وجود داشته باشد که رباتیک نیاز کشور است. این باور هنوز جا نیفتاده است. رویکرد کنونی جامعه ما احساس نیاز صنعت به رباتیک نیست. مرکز تحقیقات وزارت دفاع آمریکا به این باور رسیده است که رباتیک نیاز کشور است. اگرچه شاید با توجه به پایین بودن میزان دستمزد نیروی کار، بهره‌گیری از سیستم‌های مکانیزه و رباتیک در کشور ما بصرفه نباشد، اما در دنیا دیدگاه‌های متفاوتی مطرح است. حتی در زمینه درمان و توانبخشی و جراحی نیز استفاده از ربات‌ها مورد توجه قرار گرفته است. افرادی که در حوزه رباتیک فعالیت می‌کنند، در گرایش‌های مدیریتی عملکرد بهتری دارند، چراکه همکاری‌های بین رشته‌ای را تجربه می‌کنند. یکی دیگر از مزیت‌های این رشته ایجاد روحیه کار گروهی و تیمی است.

در کشور ما چه چالش‌هایی وجود دارد که موجب می‌شود فعالیت در حوزه رباتیک به مسابقات و طرح‌های تحقیقاتی محدود باشد؟

صادق‌نژاد: احساس نیاز به مدیریت و برنامه‌ریزی برای سازماندهی صنعت رباتیک در کشور وجود ندارد. در این سال‌ها که مسابقات رباتیک برگزار می‌شود، قرار بود ستاد رباتیک، اتوماسیون و هوش مصنوعی در کشور تشکیل شود که بتواند فعالیت‌های این حزوه‌ها را سازماندهی کند. ما در مسابقات مقام‌های خوبی کسب کرده‌ایم، اما حمایت کافی نبوده است. تیم رباتیک نیز مانند تیم‌های ورزشی به حمایت نیاز دارد. بسیاری از دانشجویانی که سال‌های گذشته در این حوزه موفق به کسب مقام شده‌اند، اکنون در تیم‌های خارجی فعالیت می‌کنند. یکی از دلایل این روند دیده نشدن این افراد است و دلیل دیگر این است که در کشور ما برای متخصصان، نقشه راه و برنامه‌ریزی مدونی وجود ندارد. یکی از چالش‌های مهم در این حوزه این است که هنوز نمی‌دانند صنعت رباتیک و هوش مصنوعی در چه حوزه‌هایی می‌تواند محدودیت‌ها را از میان بردارد. ما در دانشگاه صنعتی امیر‌کبیر طرحی را با عنوان ربات‌ها در خدمت صنایع مورد توجه قرار دادیم. برای این که بتوانیم بستری برای استفاده از ربات‌ها در صنایع فراهم کنیم، از صنایع خواستیم صورت مساله‌های خود را مطرح کنند. برای هر مساله‌ای که در دنیا وجود دارد، می‌توان از راهکارهای مبتنی بر صنعت رباتیک بهره گرفت. خوشبختانه در سال‌هایی با این رویکرد مسابقاتی برگزار شده است. اگرچه تعداد تیم‌ها شرکت‌کننده تا حدودی کاهش یافته، اما صنایع از این فرصت استقبال کرده‌اند. باید اعتماد بین صنعت و دانشگاه در این زمینه ایجاد شود که با این راهکارها چنین روندی در حال شکل‌گیری است. اگرچه دانشگاه صنعتی امیر‌کبیر یکی از دانشگاه‌های پیشرو در این زمینه بوده، اما باید نگاه مسئولان دولتی هم وجود داشته باشد. دانشگاه‌ها از زیر مجموعه‌های حوزه وزراتی و در نهایت زیر مجموعه دولت هستند و این دولت است که باید در نهایت مسیر را برای دانشگاه‌ها تعیین کند.

مدرسی: پیش از این رباتیک برای صنایع جذابیت نداشت و صنایع بیشتر به دنبال واردات بودند. اگر ستادی در کشور ایجاد شود و روند صنعت رباتیک را ساماندهی کند، می‌توانیم بسیاری از کارها را بدون نیاز به واردات در کشور پیش ببریم. این دانش باید نهادینه شود و یک نهاد متولی، خط و مشی کاملی را برای صنعت رباتیک در پیش گیرد.

برای مقابله با این چالش‌ها چه راهکارهایی اندیشیده شده است؟

صادق‌نژاد: ما در دانشگاه امیر‌کبیر الگویی پیاده کرده‌ایم که موفق بوده است. سال 1382 همزمان با برگزاری دومین دوره مسابقات، گروه مستقل رباتیک و پژوهشکده رباتیک را راه‌اندازی کردیم. هدف ما تربیت نیروهای متخصص بوده است. در پژوهشکده رباتیک توانسته‌ایم دانش کسب شده را به محصول تبدیل کنیم. دانشگاه‌های دیگر نیز باید روند مشابهی در پیش گیرند تا رباتیک در کشور توسعه پیدا کند. رباتیک رشته به‌روزی است. بنابراین باید علم، مدرس و دانشجوی این رشته به‌روز باشد. رباتیک را می‌توان به قطاری تشبیه کرد که همه اکنون سوار بر این قطار در حرکت هستند. چنانچه غفلت کنیم در ایستگاه‌های بعدی از این قطار جا می‌مانیم. حمایت مادی و معنوی در کنار هم باید وجود داشته باشد. اگرچه کاروان تیم‌های اعزامی به مسابقات رباتیک در این سال‌ها همیشه با دست پر بازگشته است اما هیچ‌گاه به پاس این موفقیت‌ها مراسمی برای قدردانی از تیم‌های رباتیک برگزار نمی‌شود. رسالت اصلی ما در پژوهشکده رباتیک، کمک به راه‌اندازی شرکت‌های دانش‌بنیان است. با تولید محصولات دانش‌بنیان در شرکت‌های دانش بنیان می‌توانیم با محصولات مشابه رقابت کنیم. ما اکنون آمادگی داریم که اگر قرار باشد ستادی در آینده در کشور راه‌اندازی شود، امکانات، تجربه و دانش خود را با دانشگاه‌های دیگر به اشتراک گذاریم. با توجه به سرعت رشد فناوری در سطح دنیا در ده سال آینده رباتیک از نیازهای ضروری کشور خواهد بود و اگر به فکر نباشیم، ده سال آینده همچنان وارد‌کننده خواهیم بود. بستر رسیدن به این هدف در کشور فراهم است.

اکبری: تجربه نشان می‌دهد بعضی کشورها در این حوزه پیشرو و بعضی دیگر نیز پیرو دیگر کشورها بوده‌اند و خوشبختانه ما در حوزه رباتیک از کشور‌های پیشرو بوده‌ایم. هدف ما این بوده که در این زمینه به بهترین دانش دست پیدا کنیم. تا چند سال پیش با مشکلات مالی متعددی مواجه بودیم که خوشبختانه اکنون این مشکلات برطرف شده است، اما مهم‌ترین هزینه ما زمان است که برای آن هیچ حمایتی را شاهد نبوده‌ایم. حداقل نیاز ما حمایت و دیده شدن است. ما کار علمی انجام می‌دهیم و دنبال جایزه نقدی نیستیم. حمایت و قدردانی مهم است. اگر این شرایط فراهم باشد، انگیزه ما بیشتر می‌شود. بر این اساس نه‌تنها در سطح مسابقات جهانی نتیجه بهتری کسب می‌کنیم، بلکه می‌توانیم در این زمینه محصولاتی قابل رقابت با محصولات خارجی عرضه کنیم.

صادق‌نژاد: یکی از نکات منفی فعالیت رباتیک در ایران این است که ما بیشتر نتیجه‌گرا هستیم. هدف از فعالیت‌هایی که در حوزه رباتیک انجام می‌شود، به کسب مقام در سطح دنیا محدود نمی‌شود. هدف ما این است که در نهایت تیمی متشکل از 11 ربات با انسان‌ها به رقابت بپردازند. هیچ دانشگاهی نمی‌تواند به‌تنهایی همه هزینه‌های این کار را تامین کند. حضور تیم‌های ایرانی در مسابقات جهانی به‌عنوان سفیر علمی ایران، دستاورد بسیار مهمی است. باید این رویکرد تقویت شود. تجربه کار گروهی، نظم، ارتباطات و معرفی فرهنگ ایرانی به کشورهای دیگر، نتایج بلندمدتی به همراه دارد که ماندگار است.

بسیاری از افراد، رباتیک را به تیغ دولبه تشبیه می‌کنند. به نظر شما حضور ربات‌ها در کنار انسان‌ها بیشتر یک فرصت است یا تهدید؟

صادق‌نژاد: فکر می‌کنم جنبه فرصت رباتیک قوی‌تر است. انسان‌ها خالق ربات‌ها هستند. بنابراین در این فرآیند یک فوت کوزه‌گری وجود دارد که موجب می‌شود ربات‌ها نتوانند بر انسان‌ها برتری پیدا کنند. تصوری که در این زمینه وجود دارد، فقط به فیلم و داستان محدود می‌شود. رباتیک دانشی است که در نهایت کشورها را از هم متمایز می‌کند. همان طور که امروزه فناوری هسته‌ای نشان‌دهنده قدرت کشورهاست، در ده سال آینده رباتیک نشان قدرت محسوب خواهد شد.

اکبری: من فکر می‌کنم جای نگرانی نیست. کسی که ربات را می‌سازد،از یک جسم بی‌جان به این ربات رسیده که تلاش کرده است بین این ربات و دنیای بیرون ارتباط برقرار کند. این فرد توانایی دارد که هر لحظه برای این ربات سیستم کنترل‌کننده در نظر گیرد. یعنی این ربات درنهایت برای ارتباط با دنیای اطرافش به توانمندی انسانی نیاز دارد و نمی‌تواند دنیا را از ما بگیرد. انسان‌ها تا زمانی که ربات‌ها به چنین توانمندی دست پیدا کنند، مسائل پیچیده‌تری را حل کرده‌اند. بنابراین نابودکردن و کنترل این ربات به‌مراتب آسان‌تر است.

مدرسی: هر فناوری در کنار کاربردهای درست و صحیح می‌تواند به شیوه‌ای نادرست نیز مورد استفاده قرار گیرد. انرژی هسته‌ای نیز همین‌طور است و در کنار کاربرد در حوزه‌های مختلف می‌تواند خطرناک باشد. بستگی به این دارد که بخواهیم چطور از این فناوری استفاده کنیم.

فرانک فراهانی جم

دانش