مهم‌ترین نکات حقوقی درباره حضانت فرزندان

قانونگذار جمهوری اسلامی‌ایران در اصل 21 قانون اساسی، قانون مدنی، قانون حمایت خانواده مصوب 1391 و آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت خانواده مصوب 1393، از حق حضانت، سخن گفته و از آن حمایت می‌کند . حضانت به معنای حفظ کردن، درکنار گرفتن، پرورش دادن، نگاهداری یا مواظبت و تربیت اطفال است.

براساس ماده 1168 قانون مدنی: نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف پدر و مادر است.

حضانت هم حق والدین است و هم تکلیف آنان. بنابراین نمی‌توان حق نگهداری و تربیت فرزند را بدون دلیل موجه و حکم دادگاه از پدر و مادر سلب کرد. از سوی دیگر، پدر و مادر نمی‌توانند از نگهداری و تربیت فرزند خود سر باز زنند.

به موجب قانون مدنی «پدر و مادر مکلف هستند که در حدود توانایی خود به تربیت اطفال خویش بر حسب مقتضی اقدام کنند.» سهل‌انگاری در نگهداری و تربیت کودک موجب از بین رفتن حق حضانت می‌شود.

زمانی که پدر و مادر با یکدیگر زندگی می‌کنند نگهداری طفل بر عهده هر دوی آنها است.

اما در صورتی که پدر و مادر از یکدیگر جدا زندگی می‌کنند مطابق ماده 1169 اصلاحی قانون مدنی حضانت چنین فرزندانی، چه پسر باشد و چه دختر، تا هفت سالگی با مادر و پس از آن با پدر است و مشخص نیست حضانت تا چه سنی ادامه دارد. اما طبق فتاوای فقها و رویه قضایی مدت حضانت تا بلوغ شرعی است و بعد از این سن، حق انتخاب با خود فرزند می‌باشد؛ همچنین در آیین‌نامه اجرایی قانون حمایت خانواده بیان شده چنانچه حضانت براساس حکم دادگاه به یکی از والدین اعطا شده باشد، اجرای حکم حضانت تا زمانی که در حکم قطعی دادگاه معین شده استمرار دارد و اجرای احکام دادگاه باید پرونده اجرایی ویژه آن را تشکیل دهد و هر زمان نیاز به پیگیری باشد، اقدام کند.

ـ توضیح این‌که حضانت مخصوص اطفال است و با رسیدن اطفال به سن بلوغ (در پسر 15 سال تمام قمری و در دختر 9 سال تمام قمری) دادگاه خود را فارغ از رسیدگی درخصوص حضانت دانسته و فرزندان حق انتخاب ادامه زندگی نزد یکی از والدین را خواهند داشت که در هر صورت تأمین مخارج زندگی با پدر خواهد بود.

درخصوص اطفالی که به سن بلوغ رسیده اند؛ اما دلیلی بر رشد ایشان وجود ندارد و مادر مدعی است که زوج صلاحیت نگهداری فرزند مشترک را ندارد و با عنایت به این‌که آن کودک، دیگر عنوان طفل را ندارد و به سن بلوغ رسیده است، لذا در خصوص حضانت افراد بالغ زیر 16 سال باید گفت، با رسیدن طفل به سن بلوغ، موضوع حضانت منتفی و فرد بالغ در مرحله انتخاب می‌تواند با هر یک از والدین خود که بخواهد زندگی کند و ضرورت احراز رشد بعد از سن بلوغ صرفاً به منظور تجویز دخل و تصرف فرد بالغ در امور مالی اش می‌باشد. (نظریه مشورتی شماره 1818/92/7ـ 18/9/1392 ـ اداره کل حقوقی قوه قضاییه)

ـ در ماده 1169 قانون مدنی، قانونگذار تا سن هفت سالگی، اولویت در نگاهداری را با مادر دانسته یعنی اگر در این مدت، عدم صلاحیت مادر در حضانت ثابت شود، حق حضانت از او گرفته خواهد شد. بعد از هفت سالگی، حضانت با پدر خواهد بود لکن درصورت وجود اختلاف بین والدین، حضانت طفل با رعایت مصلحت کودک به تشخیص دادگاه است. برای مثال چنانکه برای یکی از والدین مشکلی پیش آید از قبیل عدم صلاحیت در نگهداری طفل یا اعتراض یکی از والدین در نحوه نگهداری طفل، حتی در مدتی که اولویت نگهداری با پدر یا مادر است بازهم امکان تغییر صاحب حضانت خواهد بود.

ـ مطابق ماده 1171 قانون مدنی در صورت فوت یکی از والدین، حضانت طفل (صغیر ممیز یا غیرممیز) با آن‌که زنده است خواهد بود هرچند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده ‌باشد. برای مثال با فوت پدر، حضانت طفل با مادر است نه پدربزرگ طفل.

براساس ماده 43 قانون حمایت خانواده مصوب 1391حضانت فرزندانی که پدرشان فوت شده با مادر آنها است مگر آن‌که دادگاه به تقاضای ولی قهری (پدربزرگ پدری طفل) یا دادستان، اعطای حضانت به مادر را خلاف مصلحت فرزند تشخیص دهد.

ـ مطابق ماده 1175 قانون مدنی، طفل را نمی‌توان از ابوین یا از پدر و یا از مادری که حضانت با او است گرفت مگر در صورت وجود علت قانونی.

ـ مطابق ماده 1170 قانون مدنی، ازدواج مجدد مادر حق حضانت وی را (در طول دوره هفت سال مربوط به حضانت) به نفع پدر باطل می‌کند اما در مواردی که پدر فوت کرده باشد، ازدواج دوباره مادر باعث سلب حق حضانت وی نخواهد شد. ابهام در این است که اگر پدر فوت کند و حضانت طفل به مادر واگذار شود چنانچه مادر دوباره ازدواج کند، آیا می‌شود حق حضانت مادر ساقط و به ولی قهری (پدربزرگ) طفل واگذار می‌شود یا خیر؟ در پاسخ باید گفت مطابق مواد 1170 و 1171 قانون مدنی و ماده 43 قانون حمایت خانواده حضانت فرزندانی که پدر آنها فوت شده باشد با مادر است. چنانچه مادر ازدواج کند و دادگاه خانواده اعطای حضانت به مادر را خلاف مصلحت فرزند بداند به تقاضای ولی قهری یا دادستان، حضانت را به ولی قهری طفل واگذار خواهد کرد و چنانچه مصلحت قابل تشخیص نباشد حق حضانت کماکان با مادر خواهد بود. (مطابق نظریه مشورتی شماره 1848/92/7 ـ 23/9/1392 اداره حقوقی قوه قضاییه)

ـ در صورتی که پدر و مادر هر دو فوت کرده باشند حضانت با جد پدری و پس از آن با دیگر خویشاوندان طفل است.

ـ مطابق ماده 1172 قانون مدنی، هیچ‌یک از والدین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل به عهده آنها است از نگهداری او امتناع کند در صورت امتناع دادگاه فرد امتناع‌کننده را الزام می‌کند و در صورتی که الزام ممکن یا موثر نباشد حضانت وی را به خرج پدر و هر گاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تأمین کند و طفل را به شخص امینی می‌سپارد.

ـ در مواردی پدر و مادر می‌توانند به نفع یکدیگر از حق حضانت خود صرف‌نظر کنند. بنابراین قراردادهای بین والدین در مورد حق حضانت در صورتی که برخلاف مصلحت طفل نباشد، معتبر و لازم‌الاجرا است. اما از آنجا که قانون می‌گوید حضانت تکلیف پدر و مادر است لذا پدر و مادر نمی‌توانند در آن واحد این حضانت را از خود ساقط کنند و طفل را بی‌سرپرست رها کنند.

به‌طور کلی حضانت طفل عبارت است از :
1) تربیت طفل 2) تنبیه طفل 3) اطاعت طفل

ـ مطابق ماده 1178 قانون مدنی پدر و مادر در حد توان باید در تربیت کودکان خود بکوشند .

ـ مطابق ماده 1179 قانون مدنی پدر و مادر در اجرای تکلیف تربیت طفل، حق تنبیه کودک خود را در حد متعارف دارند. ولی به استناد این حق نمی‌توانند طفل خود را خارج از حدود تأدیب، تنبیه کنند.

ـ مطابق ماده 1177 قانون مدنی طفل باید مطیع پدر و مادر خود بوده و در هر سنی که باشد باید به آنها احترام کند.

ـ در صورتی که در دروان زندگی مشترک درباره نگهداری و تربیت طفل بین پدر و مادر اختلافی ایجاد شود، تکلیف چیست؟ با توجه قانون مدنی که ریاست خانواده را از خصایص شوهر دانسته است، به نظر می‌رسد در موارد اختلاف، نظر پدر (شوهر) باید مراعات شود با رعایت مصلحت طفل.

عباس عنوانی - مدرس دانشگاه و کارشناس حقوقی