خندیدن و انواع آن

برخی از خنده‌ها نیک و از روی شادی و رضایت هستند و برخی دیگر عصبی که همراه با بغض و عقده به لب آدمی می‌نشینند. آنچه در ادامه این مطلب می‌آید کمکی است در راه شناخت این تفاوت‌ها از طریق توضیح گونه‌ها و انواع موقعیت‌های شادی‌آور و خنده‌دار.

هزل (facetiousness)

هزل در لغت به معنای بیهودگی و تمسخر دیگری است و آن را به معنای سخن بیهوده نیز گرفته‌اند. دهخدا می‌‌نویسد:‌ هزل آن است که از لفظ، معنای آن ارائه نشود نه معنای حقیقی و نه مجازی و آن ضد «جد» است. هزل با تعریف مذکور، نزدیکی با آیرونی پیدا می‌کند که از جمله ابزار‌های مورد استفاده طنز‌پردازان غربی بوده است. خود «آیرونی» روشی است که در آن طناز دو معنای مختلف را در نظر دارد و البته وارونه کردن واقعیت.

دکتر شفیعی‌کد‌کنی هزل را سخنی می‌داند که در آن «هنجار گفتار» به اموری نزدیک می‌شود که ذکر آنها در «زبان جامعه» و محیط رسمی زندگی،... جنبه تابو پیدا می‌کند. در واقع می‌توان گفت که هزل دو معنای مشخص و مرتبط با یکدیگر دارد: یکی آثاری که بر مبنای شوخی‌ها و سخنان بیهوده و گزاف شکل گرفته‌اند و دیگر، نوشته‌هایی که پا به درون حریم‌های ممنوعه می‌گذارند و حرمت‌های اجتماع را به باد استهزاء می‌گیرند.

هجو (lampoon)

هجو در لغت به معنای عیب کردن و برشمردن عیب و ناسزاگویی آمده است و در اصطلاح ادیبان عبارت است از نوعی شعر غنایی که بر پایه نقد گزنده و دردانگیز شکل گرفته و در مقابل مدح است.

هجو، کلامی است پرده‌در و متهاجم. زشتی‌ها را بزرگ‌نمایی می‌کند؛ خواه زشتی رفتار و پیکر باشد، خواه کاستی‌های روح. واژگان در هجو برهنه‌اند و شاعر در این شیوه گفتاری از دشنام سربرنمی‌تابد و از تهمت و افترا دریغ نمی‌ورزد.

نکته مهم آن‌که از نظر فرم و صورت، هجو و هزل به هیچ ژانر و گونه ادبی محدود نمی‌شود و در همه انواع ادبی می‌توان رد آن دو را دنبال کرد. در ادبیات فارسی می‌توان از هجو و هزل در انواع قالب‌های شعر فارسی نمونه‌هایی را سراغ گرفت.

در ادبیات انگلیسی، هجو به‌طور مستقل حضور چندانی ندارد بلکه با طنز (ر.ک به طنز پرخاشگر satire) درآمیخته است و برای بدگویی و نکوهش مورد استفاده قرار می‌گیرد.

طنز، طنز پرخاشگر (satire)

طنز واژه‌ای عربی است و در لغت به معنای سرزنش، تمسخر، طعنه، تهمت، سخن رمز‌آلود، افسوس خوردن و عیب‌جویی آمده است. مولوی درباره طنز می‌گوید: «سال‌ها جستم، ندیدم زو نشان/ جز که طنز و تسخر این سرخوشان».

از نظر ادبی، طنز شیوه بیان مطالب انتقادی و نفرت‌بار همراه با خنده و شوخی است. برخی طنز را با علم بدیع در ارتباط می‌دانند زیرا نویسنده طنز با بهره‌گیری از فن بلاغت و سخنوری، فضایی را ترسیم می‌کند که نه فقط خواننده را سرگرم می‌کند بلکه الگویی از اعمال و سکنات اشخاص جامعه هم به دست می‌دهد.

میمنت میرصادقی می‌نویسد: «طنز در لغت به معنای مسخره کردن و طعنه زدن و در اصطلاح، شعر یا نثری است که در آن حماقت یا ضعف‌های اخلاقی، فساد اجتماعی یا اشتباهات بشری با شیوه‌ای تمسخرآمیز و اغلب غیرمستقیم ـ یا به تعبیری خود‌گویانه ـ بازگو می‌شود.» شفیعی‌کد‌کنی، طنز را تصویر هنری اجتماع نقیضین می‌داند.

معادل این واژه در زبان انگلیسی Satire است. فرهنگ آکسفورد در تعریف این واژه خواننده را به واژه مقابلش یعنی لطیفه یا شوخ‌طبعی (humor) که هدفش ایجاد خنده و سرگرمی است و هیچ هدف خاصی را (بدان‌گونه که Satire پی می‌گیرد (دنبال نمی‌کند، ارجاع داده است، تا از این طریق ماهیت معنایی و انتقادی طنز را مورد تاکید قرار دهد. البته برخی از کارشناسان ادبیات فارسی طنز را فراتر و جامع‌تر از انتقاد خنده‌دار صرف دانسته‌اند، به این معنا طنز را تنها انتقادی نمی‌دانند.

کمدی (Comedy)

کمدی نوعی نمایش است، وجه نمایشی شده شوخ‌طبعی که در یونان باستان در مقابل تراژدی قرار می‌گرفته. هر نمایش، فیلم یا سریالی که عنصر خنده در اصل آن قرار دارد، نمایش کمدی است که حال ممکن است اثرات و نوع پرداخت شدنش آن را به هزل یا هجو یا طنز نزدیک و دور کند، اما باید دانست که هزل و هجو و طنز گونه‌هایی بیشتر ادبی هستند و کمدی منحصرا یک گونه نمایشی است.

ارسطو در هنر شاعری می‌نویسد: کمدی تقلید کسانی است که از حد متعارف برتر باشند. ولی نه از حیث هرگونه نقصی بلکه فقط از حیث زشتی‌های خنده‌آور و عیب یا خطائی را خنده‌آور می‌گوییم که درد و گزندی به کسی نرساند، چنانکه نقاب‌هائی که بر چهره می‌گذارند، زشت و بد شکل است، ‌لیکن موجب خنده می‌شود و کسی را رنج و زیان نمی‌رساند.

در نهایت باید در نظر گرفت که طنز‌ هجو، هزل و کمدی که می‌تواند همه آنها را در بر داشته باشد، جملگی در تمسخر و ریشخند کردن، همپوشانی معنایی دارند، هر چند که مثلا می‌توان هجو را ضدمدح و هزل را ضدجدی دانست و طنز را انتقادی و بیان طنازانه اموری جدی.

سهراب شکیب

اندیشه