مستندهای موفق، آثاری هستند که ضمن حفظ جذابیت و تنوع فرم، موضوعات اجتماعی و فرهنگی را با روایتی عمیق و متعهدانه به تصویر می‌کشند و از این طریق بستری برای ایجاد شناخت بهتر و افزایش تعلق فرهنگی فراهم می‌آورند. همچنین توجه به برنامه‌ریزی دقیق تولید، هدف‌گذاری مشخص و بهره‌گیری از روش‌های نوین روایتگری، از جمله عوامل مهم در ارتقای کیفیت این آثار به شمار می‌روند. حمایت مستمر رسانه‌ملی از تولیدکنندگان مستند و فراهم آوردن بستر مناسب برای پخش گسترده و تبلیغ این برنامه‌ها، به‌عنوان رکن اساسی افزایش مخاطب و تأثیرگذاری هرچه بیشتر این ژانر شناخته شده است؛ به ویژه شبکه مستند با سیاست‌گذاری هوشمندانه توانسته جایگاه خود را به عنوان مرکزی تخصصی و مرجع در حوزه مستندسازی تثبیت کند.در نهایت، مستند تلویزیونی زمانی می‌تواند به جایگاه واقعی خود دست یابد که با نگاه حرفه‌ای و هدفمند مدیران رسانه‌ای و تولیدکنندگان، به عنوان ابزاری کارآمد در خدمت ارتقای فرهنگ و آگاهی جامعه مورد توجه قرار گیرد و نقشی اثرگذار در شکل‌دهی به مباحث اجتماعی و فرهنگی ایفا کند. در این خصوص با مهدی انصاری، سعید فرجی و کتایون جهانگیری، مستندسازان تلویزیون گفتوگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
مستند تلویزیونی، بستری فراتر از سرگرمی
مهدی انصاری، تهیه‌کننده مستند در گفتوگو با قاب کوچک، با اشاره به جایگاه مهم مستندسازی در رسانه‌ملی، تأکید کرد: مستند تلویزیونی تنها ابزار سرگرمی نیست، بلکه باید به‌عنوان یک رسانه تأثیرگذار در حوزه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و تاریخی ایفای نقش کند.
وی با بیان این‌که مستندها بسته به نوع ژانر، قابلیت‌های متفاوتی برای انتقال پیام دارند، افزود: مستندهای صرفا سرگرم‌کننده، اطلاعات سطحی ارائه می‌دهند و آگاهی چندانی برای جامعه ندارند اما مستندهای تاریخی، فرهنگی و سیاسی می‌توانند هم مخاطب را سرگرم کنند و هم با مفاهیم عمیق‌تری آشنا سازند.
انصاری تصریح کرد: در میان تولیدات تلویزیونی، نمونه‌هایی مانند مستند «شوک» یا آثار جواد قارایی توانسته‌اند تأثیری جدی و ملموس بر مخاطب بگذارد. «شوک» با پرداختن به موضوعات اجتماعی ملموس و «ایرانگرد» با تقویت هویت ملی و تعلق فرهنگی، نمونه‌هایی موفق از مستندهای آگاهی‌بخش و تأثیرگذار هستند.
این مستندساز شبکه مستند را به عنوان شبکه‌ای تخصصی در این حوزه، گامی مهم در تقویت فرهنگ مستندسازی دانست و گفت: شبکه مستند توانسته به تولید و پخش هدفمند مستندها کمک کند، هرچند لازم است در سایر شبکه‌ها نیز باکس‌های مناسبی برای پخش مستندهای جدی‌تر در نظر گرفته شود تا اثرگذاری آنها افزایش یابد.
وی تأکید کرد: مستند باید با هدف مشخص تولید شود. باید از ابتدا مشخص باشد که سازندگان از هر بخش مستند دنبال چه تأثیری در مخاطب هستند اما در برخی از موارد، این هدف‌گذاری با کاستی انجام می‌شود.
انصاری با اشاره به اهمیت نگاه کلان مدیریتی برای افزایش اثرگذاری مستندها افزود: وقتی رسانه به مثابه رسانه و نه صرفا اثر هنری درک شود، آنگاه می‌توان تأثیر واقعی از مستند را انتظار داشت. مدیران شبکه‌ها و گروه‌ها باید دقیقا بدانند که چرا و با چه هدفی یک مستند تولید می‌شود.
وی در ادامه خاطرنشان کرد: صداوسیما در زمینه فرمی و ساختاری نیز پیشرفت‌های خوبی داشته و آثاری با فرمت رئالیتی‌شو، تنوع و خلاقیت را در فرم مستندسازی نشان می‌دهد.
این تهیه‌کننده با بیان این‌که مستندسازی می‌تواند به‌عنوان ابزاری جدی برای فرهنگ‌سازی عمل کند، گفت: مستند اگر بخواهد نقشی در فرهنگ ایفا کند، باید بخشی از یک سپهر رسانه‌ای کلان باشد. برای مثال مستندهایی درباره محیط زیست شمال کشور، تنها در صورتی به فرهنگ‌سازی منتهی می‌شود که در کنار دیگر بخش‌های رسانه‌ای و سیاست‌گذاری فرهنگی
قرار گیرند.
وی در پایان دو راهکار اساسی برای مستندسازان پیشنهاد کرد: نخست، مطالعه بین‌رشته‌ای در حوزه علوم ارتباطات، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی به منظور درک عمیق‌تر از مخاطب و تأثیرگذاری و دوم، مطالعه مستندهای جهانی برای الگوگیری از شیوه‌های اثربخش در روایت و ساختار.انصاری همچنین با ارائه این پیشنهاد که از ظرفیت حوزه‌هایی چون دراماتراپی در تئاتر و سینما برای ارتقای اثرگذاری مستند استفاده شود، تأکید کرد: اگر نگاه تولیدکنندگان و مدیران رسانه‌ای همسو شود و مستند نه به عنوان یک محصول هنری، بلکه به‌عنوان رسانه‌ای مؤثر و هدفمند دیده شود، می‌توان انتظار رشد کیفی و فرهنگی قابل توجهی در این عرصه داشت.
مستند پلی بین مخاطب و واقعیت
کتایون جهانگیری، مستندساز در گفتوگو با قاب کوچک به اهمیت و جایگاه مستند در آگاهی‌بخشی عمومی پرداخت و با اشاره به تاریخچه فیلم‌سازی گفت: فیلم و فیلم‌سازی در واقع با مستند آغاز شد؛ اولین بار دوربین آمد بین مردم و تاثیر گذاشت، سپس روی پرده رفت. جذابیت اصلی برای مخاطب دیدن خودشان به صورت واقعی است.
وی درباره اهمیت واقعی بودن مستندها افزود: فیلم‌های داستانی هم وقتی بر اساس واقعیت ساخته می‌شوند، چند برابر جذاب‌تر هستند و همین واقعیت، عشق به حقیقت و زندگی است که مخاطب را جذب می‌کند.
این تهیه‌کننده مستند درباره تفاوت مستند با سایر برنامه‌های تلویزیونی گفت: مستند ترکیبی از اطلاعات، درام و هیجان است و علاوه بر سرگرمی، می‌تواند آگاهی‌بخش هم باشد. این تنوع و جذابیت باعث شده که مستند همچنان در شبکه‌هایی مانند شبکه مستند صداوسیما مخاطب گسترده‌ای داشته باشد.
جهانگیری با اشاره به حساسیت مخاطبان و نقش مهم اخلاق در مستندسازی بیان کرد: مستندساز باید تعهد اخلاقی داشته باشد و از وارد کردن داستان‌های غیرواقعی پرهیز کند. تهیه‌کننده مستند باید بر کارش تسلط داشته باشد و مسئولیت کیفیت و صحت اطلاعات را بر عهده بگیرد.وی با اشاره به نقش صداوسیما در این حوزه افزود: شبکه مستند صداوسیما توانسته جایگاه مناسبی پیدا کند و مخاطب را حفظ کند. البته مدیریت شبکه باید تنوع و جذابیت برنامه‌ها را با حفظ اصول حرفه‌ای و اخلاقی همسو کند.
جهانگیری به قدرت مستندسازی در ایجاد موج‌های اجتماعی اشاره کرد و گفت: یک مستند خوب می‌تواند کمپین‌های اجتماعی ایجاد کند و جامعه را به سمت بهبود هدایت کند. این ظرفیت بزرگ صداوسیما و مستندسازان ایرانی است که باید با رعایت استانداردهای حرفه‌ای از آن بهره ببرند.
وی گفت: اگر پروتکل‌ها و مقررات مشخص برای تولید مستند تعریف شود از سوءاستفاده‌ها و تخلفات جلوگیری شده و به این ترتیب مستندهای واقعی و ارزشمند جایگزین نمونه‌های ضعیف و سفارشی شوند. شبکه مستند و توجه به اصول حرفه‌ای، بستری مناسب برای رشد و توسعه مستندسازی فراهم کرده است و مستندسازان ایرانی نیز با تخصص، تعهد اخلاقی و نگاهی حرفه‌ای می‌توانند تاثیرگذاری این ژانر را در جامعه افزایش دهند.
مستند؛ روایتگر حرفه‌ای واقعیت‌های اجتماعی
سعید فرجی، مستندساز در گفتوگو با قاب کوچک با اشاره به این که مستندسازان در ایران کار خود را به درستی انجام می‌دهند، بیان کرد: مشکل اصلی ما نه در تولید که در مرحله انتشار و پخش مستندهاست. مستندها معمولا زمانی در تلویزیون پخش می‌شوند که گاهی ساعت پخش مناسبی ندارند یا فقط یک بار به نمایش درمی‌آیند و به همین دلیل تأثیرگذاری لازم را ندارند. خوشبختانه در ماه‌های اخیر شرایط بهتر شده و مدیران مستند در رسانه‌ملی مانند آقایان برمهانی و غفوری، با درک عمیق‌تر از فضای مستند، به بهبود این وضعیت کمک کرده‌اند.
فرجی تاکید کرد: مستند نباید صرفا به عنوان یک برنامه سرگرمی دیده شود، بلکه نقش آن فراتر از سرگرمی است و باید به عنوان ابزاری برای تحلیل و بررسی عمیق مسائل اجتماعی مورد توجه قرار گیرد. مستند، در واقع نوعی رسانه آگاه‌سازی است که می‌تواند لایه‌های مختلف یک موضوع را روشن کند.
وی درادامه به مشکلات اساسی درحوزه مستندسازی اشاره کردوافزود:بودجه‌ای که برای ساخت مستند درنظرگرفته می‌شود، در مقابل برنامه‌های سرگرمی تلویزیون بسیار ناچیز است. این مسأله باعث می‌شود مستندسازان نتوانند روی پروژه‌ها به شکل عمیق و دقیق کار کنند و تنها بتوانند یک اثر سطحی تولید کنند.»
این مستندساز که سابقه فعالیت در حوزه عکاسی مستند و سفر به مناطق جنگ‌زده و بحرانی را دارد، افزود: بسیاری از مستندسازان به دلیل مشکلات مالی به سمت ساخت فیلم سینمایی می‌روند، اما تخصص آنها در مستندسازی است و باید حمایت شوند تا بتوانند در حوزه تخصصی خود به فعالیت ادامه دهند.
فرجی همچنین درباره مخاطبان مستند گفت: تماشاگر مستند معمولا مخاطب خاص است و نباید انتظار داشت که همه مردم به تماشای مستند بنشینند، اما همین بخش خاص وقتی درست هدایت شود،می‌تواند درفرهنگ‌سازی و افزایش آگاهی عمومی نقش مهمی داشته باشد. باید باافزایش ساعت‌های پخش مستند درشبکه‌های مختلف، مخاطبان بیشتری جذب این گونه برنامه‌ها شوند.
در ادامه، فرجی به نقش مهم شبکه مستند صداوسیما اشاره کرد و گفت: شبکه مستند به شکل قابل توجهی در بهبود کیفیت و تنوع برنامه‌های مستند در کشور نقش داشته و فضای بهتری را برای پخش این آثار فراهم کرده است.
این مستندساز همچنین بر اهمیت تبلیغات و معرفی مستندها تاکید کرد و گفت: مستندها باید مانند فیلم‌های سینمایی تبلیغ شوند تا مخاطب به سمت آنها جذب شود و این موضوع باعث افزایش تأثیرگذاری مستند در جامعه خواهد شد.
وحید فرجی در پایان خاطرنشان کرد: مستند، یک ابزار رسانه‌ای قوی برای روشنگری و آگاهی‌بخشی است که می‌تواند جایگزین مناسبی برای خبرهای سطحی باشد. مدیران فرهنگی و رسانه‌ای باید به این موضوع توجه ویژه‌ای داشته باشند و از مستندسازان حمایت کنند تا این ظرفیت به درستی شکوفا شود. با تلاش وحمایت درست می‌توان مستندهای فاخر و تأثیرگذاری در ایران ساخت که علاوه بر رفع مشکلات اجتماعی، جایگاه ایران را در عرصه جهانی مستندسازی نیز ارتقا دهد.
